Хайлтын үр дүн

Ашигласан эх сурвалж Сайрусын Бортого: The British Museum. The Cyrus Cylinder . Жон Локк: Locke, J. (1689). Two Treatises of Government . Нелсон Мандела: Mandela, N. (1995). Long Walk to Freedom: The Autobiography of Nelson Mandela. Little, Brown and Company. Элеонор Рузвельт: Roosevelt, E. (1958). In Your Hands: A Guide for Community Action for the Tenth Anniversary of the UDHR . Махатма Ганди: Gandhi, M. (1931). Young India Journal. Кофи Аннан: United Nations. (2005). Statement on Human Rights Day , UN Press Release SG/SM/10237. Монгол Улсын Үндсэн хууль (1992 он) Хүний эрхийн үндэсний комиссын албан ёсны вэбсайт United Nations Human Rights – Mongolia Universal Periodic Review (UPR) The Constitution of Japan (1947) https://japan.kantei.go.jp/constitution_and_government_of_japan/constitution_e.html Japan’s Ministry of Justice – Human Rights Bureau UN Human Rights Council – Japan Universal Periodic Review (UPR) World Economic Forum. Global Gender Gap Report 2023 . UNDP. Gender Inequality Index 2024 . East Asia Forum. (2023). Closing the gender gap in corporate Japan . Statista. Female labor participation by age group in Japan 2024 . #LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүйнБлог #ЭрхЗүй #ХүнийЭрх #ХүнийЭрхийнОйлголт #ХүнийЭрхЭрхЧөлөө #СайрусынБортого #ЖонЛокк #НелсонМандела #ЭлеонорРузвельт #МахатмаГанди #КофиАннан #ҮндсэнХууль #МонголУлс #ЯпонУлс #ИргэнийЭрх #УлсТөрийнЭрх #НийгмийнЭрх #СоёлынЭрх #ЭдийнЗасгийнЭрх #АнхдагчЭрх #ХоёрдогчЭрх #МатериаллагЭрх #ЗохиомолЭрх #ҮндсэнЭрх #ТуслахЭрх #ХамгаалахЭрх #ХүнийЭрхийнАнгилал #ХүнийЭрхийнЭрхЗүйнОрчин

Оршил Төр нь нийгмийн зохион байгуулалтын тулгуур болж, хүмүүсийн амьдрал, улс орнуудын замналыг тодорхойлдог. “Төр гэж юу вэ?” гэсэн асуултад нэгдсэн тодорхойлолт байхгүй ч өргөн дэлгэр ашиглагддаг нь Германы социологич Макс Веберийн “Төр гэдэг нь зүйд нийцэхүйц албадлага, хүч хэрэглэх онцгой давуу эрхийг эзэмших улс орны удирдах бүтэц” гэсэн тодорхойлолт байдаг. Түүнчлэн, Оросын эрх зүйн онолын гол төлөөлөгч C.C.Алексеев “Төр гэсэн ойлголтод хоёр үндсэн утга байдаг. Нэгдүгээрт, төр-улс гэсэн улс төр, газар зүйн ойлголт, хоёрдугаарт, төр-засаг, засаглалын байгууллага гэсэн улс төрийн утга” байна гэжээ. Түүхийн туршид автократаас ардчилал хүртэл төрийн янз бүрийн дэглэмүүд бий болсон бөгөөд тус бүр өөрийн гэсэн онцлог, зарчим, бүтэц зохион байгуулалттай. Хүн төрөлхтөн хамтын хэрэгцээг хангах, дэг журмыг сахиулах, эрх мэдлийг хуваарилахын тулд төрийг зохион байгуулж ирсэн ба цаг хугацааны явцад хөгжжээ. Өнөөгийн ертөнцөд оршин буй олон янзын төрийн дэглэмээс түгээмэл заримыг нь танилцуулъя. 1. Автократ Автократ гэдэг нь “auto” өөрөө, “kratos” эрх мэдэл гэсэн утгатай Грек үгнээс гаралтай бөгөөд нэг хүн хязгааргүй эрх мэдлийг эзэмшдэг төрийн дэглэм юм. Автократ засаглагчид өв залгамжлал, цэргийн хүч, тоталитар хяналт зэрэг бусад аргаар засгийн эрхэнд гарч болно. Автократ засаглалын жишээнд хаант засаглал, дарангуйлал, авторитар дэглэм орно. Ийм тогтолцоонд хувь хүний эрх чөлөө хязгаарлагдаж, төр дарангуйлдаг. 2. Ардчилал Ардчилал нь “demos” ард түмэн, “kratos” эрх мэдэл гэсэн утгатай Грек үгнээс гаралтай бөгөөд эрх мэдлийг ард түмний гарт шууд буюу сонгогдсон төлөөлөгчдөөр дамжуулан олгодог төрийн дэглэм юм. Ардчилал нь ард түмний бүрэн эрхт байдал, улс төрийн тэгш байдал, хувь хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах зэрэг зарчмуудыг чухалчилдаг. Орчин үеийн олон үндэстний нэгэн адил төлөөллийн ардчилал нь иргэдийг төлөөлөн шийдвэр гаргахын тулд сонгууль явуулж төлөөлөгчдийг сонгодог. Шууд ардчилал нь шийдвэр гаргах үйл явцад иргэдийг шууд оролцуулдаг. 3. Олигарх Олигарх гэдэг нь “oligos” цөөхөн, “kratos” эрх мэдэл гэсэн утгатай Грек үгнээс гаралтай бөгөөд эрх мэдэл нь цөөн, элит хэсэг бүлэг хүмүүс, эсвэл гэр бүлийн гарт төвлөрдөг төрийн дэглэмийг хэлдэг. Эдийн засгийн тэгш бус байдал өндөр, эд баялаг, нийгмийн байр суурьтай улс төрийн нөлөө нягт холбоотой нийгэмд олигархууд үүсдэг. Эдгээр эрх баригч элитүүд улс төрийн үйл явц, бодлого боловсруулахад ноёрхлоо үргэлжлүүлж, гол институт, нөөцийг хянаж чаддаг. 4. Теократ Теократ гэдэг нь “theo” бурхан, “kratos” эрх мэдэл гэсэн утгатай Грек үгнээс гаралтай бөгөөд нийлээд “теократ” буюу бурхнаар захирагдах, эсвэл “бурхны эрх мэдлийн засаглал” гэж орчуулагддаг. Шашны удирдагчид, эсвэл шашны байгууллагууд улс төрийн эрх мэдлийг эзэмшиж, нийгмийн оюун санаа болон улс төрийг удирдан чиглүүлдэг дээд эрх мэдлийг эзэмшдэг төрийн дэглэмийг хэлнэ. Теократ дэглэмд шашны хууль тогтоомж, сургаал нь засаглалыг чиглүүлэн заадаг бөгөөд шашны зүтгэлтнүүд улс төрийн эрх мэдэлтэй байж болно. Теократ нь шашны зарчмууд бодлогын шийдвэр гаргадаг хөнгөн хэлбэрээс эхлээд шашны удирдагчид нийгмийн бүх тал дээр үнэмлэхүй хяналт тавьдаг эрс тэс тохиолдол хүртэл янз бүр байж болно. 5. Бүгд Найрамдах Улс Бүгд найрамдах улс гэдэг нь “res” юм, “publica” нийтийн, эсвэл төр гэсэн утгатай Латин хэлнээс эх үндэстэй бөгөөд нийлээд “res publica” “нийтийн хэрэг” буюу “олон нийтийн хэрэг” гэж орчуулагддаг. Эртний Ромд “res publica” нь төрийн хэрэг, нийтийн эрх ашгийг илэрхийлэх ба эрх мэдлийг нэг захирагч, хаант засаглалд төвлөрүүлэх бус ард түмэн эзэмшдэг төрийн дэглэм байсан. МЭӨ 509 онд байгуулагдсан Ромын Бүгд Найрамдах Улс нь иргэдийн эрх ашгийг төлөөлдөг консул , сенат зэрэг сонгогдсон албан тушаалтнуудтай байв. Засаглалын хувьсал өөрчлөлтөөр Бүгд найрамдах улс бол төрийг “нийтийн асуудал” гэж үздэг төрийн дэглэм болсон бөгөөд сонгогдсон төлөөлөгчид нь нийтийн ашиг сонирхлыг төлөөлдөг. Бүгд найрамдах улсуудад ардчилал янз бүр байж болох ч хууль дээдлэх, Үндсэн хуульт ёсны үзэл, засаглалын эрх мэдлийн хуваарилалтад анхаарал хандуулдаг. Төлөөлөл нь сонгогчдын өмнө хариуцлага хүлээдэг, Үндсэн хуулийн хүрээнд үйл ажиллагаа явуулдаг Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд зэрэг сонгогдсон төр, засгийн тэргүүнтэй байдаг. 6. Анархи Анархи гэдэг нь “an” байхгүй, “arkhos” захирагч, эсвэл эрх мэдэл гэсэн утгатай Грек үгнээс гаралтай бөгөөд нийлээд “anarkhos” захирагчгүй, эсвэл эрх мэдэлгүй гэж орчуулагддаг. Эртний Грект “anarkhos” гэсэн нэр томьёог албан ёсны засгийн газар, шаталсан эрх мэдэл дутмаг байсан нийгмийн байдлыг тодорхойлоход ашигладаг байв. Энэ нь хувь хүн, эсвэл олон нийт төвлөрсөн эрх мэдэл бүхий албан тушаалтны шаардлагагүйгээр өөрсдийгөө удирдах нөхцөлийг илэрхийлсэн. Цаг хугацаа өнгөрөхөд “анархи” гэдэг нэр томьёо нь шаталсан эрх мэдлийг халах, сайн дурын холбоод байгуулах, төвлөрсөн бус шийдвэр гаргах үйл явцыг дэмжих улс төрийн философи буюу үзэл суртлыг илэрхийлэл болон хувирсан. Анархистууд төвлөрсөн хяналт гэхээсээ илүүтэйгээр, харилцан туслалцах, хамтын ажиллагаа, хувь хүний бие даасан байдлын зарчимд суурилсан нийгмийг бий болгохыг эрмэлздэг. Гэсэн хэдий ч, анархист сэтгэлгээнд засаглал, нийгмийн зохион байгуулалтын талаарх өөрийн гэсэн үзэл бодолтой индивидуалист анархизмаас коллективист анархизм хүртэлх янз бүрийн тайлбар, хандлага байдгийг анхаарах нь чухал. Дүгнэлт Төрийн олон янзын дэглэмүүд нь хүн төрөлхтний түүхэн явцад хөгжин, өнөөгийн ертөнцийг бүрдүүлсээр ирсэн засаглалын баялаг тогтолцооны зөвхөн агшин зуурын зураглал гэлтэй. Автократаас ардчилал хүртэлх төрийн дэглэм бүр ялгаатай үнэт зүйлс, тэргүүлэх чиглэл, нийгмийн алсын харааг тусгасан байдаг. Нийгэм хувьсан өөрчлөгдөж, шинэ сорилтуудтай тулгарч үр дүнтэй, шударга засаглалыг эрэлхийлэх нь зүйн хэрэг. Үүнээс улбаалан нийгмийн гэрээний хүрээнд эрх мэдэл, хувь хүний эрхийн талаарх маргааныг дагуулдаг. Янз бүрийн төрийн дэглэмийн давуу болон сул талуудыг ойлгосноор шударга ёс, эрх чөлөө, хүн төрөлхтөн, хүний нэр төрийг эрхэмлэдэг нийгмийг цогцлоож чадна. Ж.Цэрэндулам Төрийн дэглэм #LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ТөрийнОнол #ТөрийнАнгилал #ТөрийнДэглэм #Засаглал #АвтократТөр #АрдчилсанТөр #ОлигархТөр #ТеократТөр #БүгдНайрамдахУлс #Анархи #НийгмийнГэрээ #ЭрхЗүй #ЭрхЗүйнБлог #НийгмийнЗохионБайгуулалт #УлсОрныЗамнал #Албадлага #УдирдахБүтэц #ТөрУлс #ЗасаглалынБайгуулал #ЭрхМэдэл #ХаантЗасаглал #ТоталитарХяналт #Дарангуйлал #Авторитар #ХүнийЭрхЭрхЧөлөө #ШударгаЁс #Сонгууль #СонгогдсонТөлөөлөгч #УлсТөр #ТөлөөллийнАрдчилал #ШуудАрдчилал #Элит #ЭдийнЗасаг #НийгмийнБайрСуурь #ТөрийнБодлого #Бурхан #БурханаарЗахирагдах #ШашныУдирдагчид #ШашныХууль #ҮнэмлэхүйХяналт #НийтийнХэрэг #НийтийнЭрхАшиг #РомынБүгдНайрамдахУлс #Сенат #ХуульДээдлэх #ЗасаглалынХуваарилалт #ЕрөнхийСайд #Захирагч #ЭрхМэдэлгүй #Грек #ШаталсанЭрхМэдэл #Анархизм #УлсТөрийнФилософи #ЗасаглалынТогтолцоо #ҮнэтЗүйл #АлсынХараа #НийгмийнГэрээ #ЭрхЧөлөө

Татварын төрөл #LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүй #LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүй #ЭрхЗүйнБлог #ТатварынЭрхЗүй #АМНАТ #ТатварынТөрөл #ТатварынЕрөнхийХууль #НӨАТ #МонголУлсынТатварынТөрөл #АжАхуйнНэгжийнОрлогынАлбанТатвар #ГаалийнАлбанТатвар #НэмэгдсэнӨртгийнАлбанТатвар #ОнцгойАлбанТатвар #АвтобензинДизелийнТүлшнийАлбанТатвар #АшигтМалтмалынНөөцАшигласныТөлбөр #АшигтМалтмалынТусгайЗөвшөөрлийнТөлбөр #АгаарынБохирдлынТөлбөр #УлсынТэмдэгтийнХураамж #УсБохирдуулсныТөлбөр #ГазрынТосныНөөцАшигласныТөлбөр #УламжлалтБусГазрынТостойХолбоотойЗөвшөөрлийнТөлбөр #ХувьХүнийОрлогынАлбанТатвар #ҮлХөдлөхЭдХөрөнгийнАлбанТатвар #МалынТооТолгойнАлбанТатвар #АвтотээврийнӨөрөөЯвагчХэрэгслийнАлбанТатвар #БусадБаялагАшиглахЗөвшөөрлийнХураамж #ГазрынТөлбөр #ГалтЗэвсгийнАлбанТатвар #ХотынАлбанТатвар #НохойМуурынАлбанТатвар #ӨвЗалгамжлалБэлэглэлийнАлбанТатвар #ХогХаягдлынХураамж #БайгалийнУргамалАшигласныТөлбөр #УсныНөөцАшигласныТөлбөр #РашаанАшигласныТөлбөр #ОйнНөөцАшигласныТөлбөр #АнАмьтныНөөцАшигласныТөлбөр #ТүгээмэлТархацтайАшигтМалтмалынТөлбөр #ГенетикНөөцУламжлалтМэдлэгАшигласныТөлбөр

Нэр томьёо Агаарын хил air frontier; воздушная граница Улс гүрний хилийн нэг бүрэлдэхүүн хэсэг бөгөөд хуурай болон усан хилийн шугамаас эгц дээш үргэлжилнэ. Агаарын хил нь дэлхийн бөмбөрцгийн хэлбэртэй уялдан дээшлэх тутам өргөснө. Түүний өндөр сансрын орон зай хүртэл үргэлжлэх бөгөөд ойролцоогоор 100-110 км гэж үздэг. Гэхдээ энэ нь тухайн улсын газар зүйн байрлал буюу далайн түвшний хамаарлаас шалтгаална. Анклав enclave; анклав Тал бүрээсээ бусад улсын нутаг дэвсгэрээр хүрээлэгдсэн улс гүрэн, түүний газар нутгийн хэсэг. Антарктик Antarctica; Антарктика Дэлхийн бөмбөрцгийн өмнөд хэсгийн 60 дугаар өргөргөөс урагш орших газар нутаг. Хэдийгээр уг нутаг дэвсгэрийг ашиглаж эхлээгүй ч одоогоор судлах төдийгөөр үйл ажиллагаа нь хязгаарлагдаж байна. Антарктик нь аливаа улсын бүрэн эрхээс гадуур оршино. Антарктикийн тухай гэрээ the antarctic treaty; договор об Антарктике 1959 онд Вашингтон хотноо 16 улс оролцож тус гэрээг баталсан бөгөөд гэрээгээр Антарктикийг бүхэлд нь цэрэг, зэвсэггүй бүс нутаг болгон эрх зүйн онцгой дэглэм тогтоожээ. Арлын улс island state; островное государство Нэг болон хэд хэдэн арлаас тогтох тэнгисийн эрэг бүхий улс. Дэлхийд Индонез, Филиппин, Фиджи, Багамийн арлууд, Тонго зэрэг 30 гаруй арлын улс бий. Арлын ус island water; архипелажные воды Арлын улсын хилийн дотор орших ус. Энэ нь уг улсын нутаг дэвсгэрийн хамгийн захад оршиж байгаа арал, хад цохиог холбосон шулуун шугамын дотор орших ус юм. Гэхдээ усан болон хуурай талбайн харьцаа 1:1 – 9:1-ээс хэтрэх учиргүй. Түүнчлэн гарааны шугамын урт тэнгисийн 100 милээс хэтэрч үл болно. Хэлхэлдсэн арлуудыг холбосон шугамаас нутаг дэвсгэрийн усны өргөн эхлэн тооцогдоно. Гадаадын иргэн alien, foreign citizen; иностранный гражданин Аль нэг улсын нутаг дэвсгэрт оршин суугаа боловч өөр улсын харьяалалтай этгээд. Гадаадын иргэнд хуулийн дагуу, эсхүл хууль бусаар тухайн улсад түр буюу удаан хугацаагаар оршин сууж байгаа тэр улсын харьяат биш иргэн, түүнчлэн тухайн улсыг дайран өнгөрч байгаа жуулчин ч хамаарна. Гадаадын иргэдийн эрх зүйн байдлыг үндэсний болон тусгай дэглэмд үндэслэн тогтооно. Үндэсний дэглэм гадаадын иргэдэд өөрийн улсын иргэдийн нэгэн адил эрх, эрх чөлөөг олгодог бол тусгай дэглэм улс гүрний тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, үндэсний аюулгүйн байдлыг хангах үүднээс гадаадын иргэдийн зарим эрх, эрх чөлөөнд хязгаарлалт тогтоосон тусгай хууль гаргаж, эрх зүйн байдлыг нь тогтооно. Улс гүрнүүд өөрийн улсын хүн амын дотор гадаадын иргэдийн эзлэх хувийн жинд зохих хязгаарлалтыг тогтоодог. Газрын хэвлийн хил frontier of the land subsoil; граница недра земли Улс гүрний хилийн нэг бүрэлдэхүүн хэсэг бөгөөд хуурай болон усан хилийн шугамаас эгц доош үргэлжлэх ба дэлхийн бөмбөрцгийн хэлбэртэй уялдан доошлох тусам хумигдана. Газрын хэвлий нь объектив утгаараа дэлхийн цөмөөр хязгаарлагдах боловч улс гүрний эрх зүйн үйлчлэл нь орчин үеийн техник технологийн хүрч чадах орон зайг хамаарна. Далайд гарцгүй орон landlocked state; страна не имеющая выхода к морю Далай тэнгисээс алслагдсан, тал бүрээсээ нэг буюу хэд хэдэн улсаар хүрээлэгдсэн улс гүрэн. Нээлттэй тэнгисийн тухай 1958 оны Женевийн конвенц , Д алайд гарцгүй улсын транзит худалдааны тухай 1965 оны конвенц , Далайн эрх зүйн тухай 1982 оны конвенцод дараах зүйлийг заажээ. - Далайд гарцгүй улс эргийн улстай тэгш байх үндсэн дээр далайд чөлөөтэй хүрэх гарцтай байвал зохино; - Далай ба далайд гарцгүй улсын хооронд орших улс “харилцан адил байх” үндсэн дээр өөрийн нутаг дэвсгэрээр дамжин далайд гарах боломжийг тэдэнд олгоно; - Далайд гарцгүй орны төрийн далбаа бүхий хөлөг онгоцонд боомтод хүрэх болон түүнийг ашиглах талаар тухайн улс өөрийн болон бусад орны хөлөг онгоцны нэгэн адил боломжийг олгоно. Далайд гарцгүй улсын хөгжилд бүх талын дэмжлэг үзүүлэх үүднээс дамжин өнгөрөх зөвшөөрөл олгосон улс нь бараа таваарт нь хязгаарлалт тогтоохгүй байх мөн дамжин өнгөрөх тээврийн хэрэгсэл болон бараанаас нь гаалийн татвар, хураамж авахгүй байхаар заажээ. Өөрийн эрхийг эдлэхийн тулд далайд гарцгүй улс холбогдох улс гүрэнтэй дамжин өнгөрөх үйл ажиллагааны нөхцөл, болзлын талаар хоёр талын болон бүс нутгийн хэмжээнд хэлэлцээр байгуулна. Далайн ёроол seabed; морское дно Эргийн улсын эх газрын хормой, эдийн засгийн онцгой бүсийн хязгаарын гадна орших тэнгисийн ёроол, түүний баялаг. Тэнгисийн (далайн) эрх зүйн 1982 оны конвенцоор энэ бүс нутагт эрх зүйн дараах дэглэм тогтоосон. - Энэ бүс, түүний баялаг нь хүн төрөлхтний нийтийн өв хэмээн тунхаглагдсан бөгөөд аливаа улс уг орон зайд өөрийн тусгаар тогтнолоо үл зарлах, харьяаллаа үл тогтоох; - Гагцхүү энх тайвны зорилгоор ямар нэг ялгаваргүйгээр ашиглах; - Далайн ёроолын баялгаас олох санхүүгийн ашгийг шударга ёсны зарчмын дагуу хөгжиж байгаа улс оронд хуваарилах (үүнийг Далайн ёроолын асуудал эрхэлсэн олон улсын байгууллага хүн төрөлхтний нэрийн өмнөөс гүйцэтгэнэ). Энэ бүс болон тэнгисийн бусад бүсэд явагдах үйл ажиллагаа нь тэнгисийн нисэх хүчний аюулгүй байдлыг хангах, тэнгист хүний амь насыг хамгаалах, түүнчлэн далайн чөлөөт байдлын журмыг харгалзсан байвал зохино. Далайн ёроолд явуулах улс гүрний үйл ажиллагаа дээрх конвенцын заалтын зэрэгцээ НҮБ-ын дүрэм, олон улсын эрх зүйн бусад хэм хэмжээгээр зохицуулагдана. Делимитац delimitation; делимитация Улсын хил тогтоох тухай тэмдэглэл бөгөөд түүнийг батлагдсан гэрээ хэлэлцээрийн дагуу зурагт тодорхойлно. Өөрөөр хэлбэл, улсын хилийн шугамын дайран өнгөрөх ерөнхий чиглэлийг гэрээгээр тодорхойлон түүнд хавсарган томруулсан масштаб бүхий физик-газар зүйн карт дээр дүрслэл хийх үйл ажиллагаа. Демаркац demarcation; демаркация Улсын хилийн гэрээ, түүнд хавсаргасан газрын зургийн дагуу газар дээр нь хилийн тэмдэгтийг байрлуулан тогтоох үйл ажиллагаа. Уг үйл ажиллагааг хил залгаа улсуудын төлөөлөгчдөөс бүрэлдсэн хамтарсан комисс гүйцэтгэх бөгөөд шаардлагатай үед хилийн шугамыг шинэчлэн тогтоох, тодруулах, гэмтэж хуучирсан тэмдэгтүүдийг сэлбэж засах, шинийг нэмж тавих зэрэг ажлыг Демаркацийн тухай баримт бичгийг үндэслэн хийнэ. Дотоодын ус internal waters; внутренние воды Тэнгисийн эрэг бүхий улсын нутаг дэвсгэрийн бүрэлдэхүүнд орж буй нутаг дэвсгэрийн тэнгисийн өргөний тогтоох гарааны шугамаас эрэг хүртэл үргэлжлэх тэнгисийн орон зайн хэсэг юм. Далайн эрх зүйн 1982 оны конвенцод зааснаар дотоодын усны бүрдэлд дараах ус багтана. - Хилийн дотор орших гол мөрөн, нуур цөөрөм, усан сангийн бусад ус; - Боомтын ус; - Түүхэн булангийн ус; - Хуурай газартай хил залгаа орших эргийн ус нь бүхэлдээ нэг улсад харьяалагдаж байгаа тэнгисийн ус; - Булангийн ус (тохойн өргөн тэнгисийн 24 милээс хэтрэхгүй бөгөөд нэг улсад харьяалагдаж байвал). Дотоодын ус эргийн улсын бүрэн эрхэд орших тул түүний эрх зүйн дэглэмийг улс өөрөө тогтооно. Гадаадын хөлөг гарцаагүй байдлаас бусад тохиолдолд эргийн улсын дотоодын усанд зөвхөн зөвшөөрлийн үндсэн дээр нэвтрэн орох ба байрлах үеийн эрх зүйн дэглэмийг холбогдох орнуудын хэлэлцээр болон олон улсын нийтлэг хэм хэмжээгээр тогтооно. Худалдааны хөлөг, түүний экипажийнхан боомтын усанд байх үедээ эргийн улсын эрүү, иргэн, захиргааны хэрэг шүүн шийдэх эрхийн үйлчлэл дор оршино. Харин цэргийн хөлөг онгоц, худалдааны бус зорилгод ашиглагдаж байгаа улсын мэдлийн бусад хөлөг онгоцонд энэ нь хамаарахгүй хэдий ч боомт, дотоодын усанд байрлах гадаадын цэргийн хөлөг онгоцны тоо, байрлах хугацааны хязгаарлалтыг эргийн улс тогтоож болно. Цэргийн хөлөг эргийн улсын гаалийн үзлэг, эрүүл ахуйн хяналтаас чөлөөлөгдөнө. Хөлгийн дарга эрүүл ахуйн хяналтын төлөөлөгчийн хүсэлтээр хөлгийн талаарх эрүүл ахуйн мэдээлэл, халдваргүйжлийн талаар тодорхойлолт, бусад баримтыг гаргаж өгнө. Залгаа бүс adjacent zone; прилегающая зона Нутаг дэвсгэрийн далайн өргөнийг хэмжих гарааны шугамаас гадагш далайн 24 милийн дотор багтах далайн хэсэг. Эргийн улс өөрийн нутаг дэвсгэр болон нутаг дэвсгэрийн далайг гааль, татвар, цагаачлал болон эрүүл ахуйн хууль дүрмийг зөрчихөөс сэргийлэх, зөрчигчдөд хариуцлага хүлээлгэх зорилгоор залгаа бүсэд хяналтаа тогтооно. Далайн хөлөг онгоц эргийн улсын хууль тогтоомжийг зөрчсөн нь үндэслэлтэй бол түүнийг саатуулан баривчлахаар өөрийн нутаг дэвсгэрийн далайн болон залгаа бүсийн хязгаар дотор мөрдөн хөөх эрхийг эдэлнэ. Иргэн citizen; гражданин Өөрийн улсад нийгмийн бүрэн эрхт гишүүн байж, үүнтэй холбогдсон эрх ямбыг эдэлж, үүрэг хүлээх хувь хүний эрх зүйн байдал. Гол төлөв улсын газар нутагт төрж мэндэлснээр (лат. jus soli) , тухайн улсын иргэнээс төрсөн бол өөрөөр хэлбэл цусан холбоогоор (лат. jus sunguinis) , эсвэл захиргааны замаар иргэн болох хүсэлтээ гаргаснаар аливаа этгээд уг статусыг олж авна. Иргэний харьяалал citizenship; гражданство Бие хүн ба төр хоёрын хоорондын улс төрийн харьцангуй тогтвортой эрх зүйн шүтэлцээ. Төр өөрийн иргэнд түүний хууль ёсны эрх ашгийг ханган өгч, хаана байгаагаас нь үл хамааран эрх зүйн хамгаалал үзүүлж байдаг. Иргэний харьяаллыг сэргээх restoration of nationality; восстановление гражданства Тодорхой шалтгаанаар тухайн улсын иргэний харьяаллыг алдсан буюу харьяаллаас гарсан этгээд хүсэлт гаргаснаар харьяаллыг сэргээн тогтоож болно. Харьяаллыг сэргээхэд тавих болзол нь харьяат болгоход тавигдах болзлоос харьцангуй хялбар байна. Натурализаци naturalization; натурализация Хүсэлт гаргах замаар харьяалалтай болох явдал. Дараах аргууд хамаарна. - Хувийн хүсэлтээр харьяаллаа өөрөө сонгох; - Гадаадын иргэнтэй гэр бүл болох замаар харьяаллаа сонгох; - Гадаадын иргэнийг үрчлэх замаар харьяалалтай болох. Энэ үед сонирхогч этгээдийн хүсэлтийг хүлээн авах эсэх болон түүнд харьяалал олгох болзол, нөхцөлийг дотоодын хууль тогтоомжоор тодорхойлдог. Хувийн хүсэлтээр иргэн болох явдал натурализацийн хамгийн өргөн дэлгэрсэн хэлбэр бөгөөд хүсэлт гаргагчид тавигдах болзол шаардлага нь ялгаварлан гадуурхаагүй байвал зохино. Нутаг дэвсгэр territory; территория Олон улсын эрх зүйд нутаг дэвсгэр хэмээх ойлголт нь өргөн утгаараа дэлхийн бөмбөрцөг, түүний хуурай ба усан гадаргуу, газрын хэвлий ба агаарын орон зай, түүнчлэн дэлхийг хүрээлэн буй сансрын орон зай, сар, нарны аймгийн бусад эрхэс гариг болон сансрын биетүүд хамаарна. Нутаг дэвсгэрийг эрх зүйн дэглэмийн хувьд дараах байдлаар ангилна. - Улс гүрний нутаг дэвсгэр; - Олон улсын эрх зүйн дэглэм бүхий нутаг дэвсгэр; - Холимог эрх зүйн дэглэм бүхий нутаг дэвсгэр. Нутаг дэвсгэрийн далай territorial sea; территориальное море 1982 оны НҮБ-ын Далайн эрхийн конвенц ёсоор эргийн улсын бүрэн эрх орших нутаг дэвсгэрийн бүрэлдэхүүний тэнгисийн 12 миль хүртэлх өргөнтэй тэнгисийн бүс нутгийг нутаг дэвсгэрийн ус (тэнгис) гэнэ. Нутаг дэвсгэрийн усны гадаад хязгаар нь тухайн улсын тэнгисийн хил болно. Нутаг дэвсгэрийн усны өргөнийг хэмжих гарааны шугам нь эргийн усны хамгийн их татралтын шугам буюу арал, ангийн хэсгүүдийн хамгийн алслагдсан цэгүүдийг холбосон шугам байна. Үүнийг эргийн улсын албан ёсоор хүлээн зөвшөөрсөн тэнгисийн өргөн масштаб бүхий газрын зурагт тэмдэглэнэ. Нутаг дэвсгэрийн далай, түүний ёроол, хэвлий, түүний дээрх агаарын мандалд эргийн улс бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боловч олон улсын эрх зүйн дагуу зарим нэгэн хязгаарлалтыг тогтоодог. Тухайлбал, бусад улсын далайн хөлөг онгоц тайван замаар дайран өнгөрөх тохиолдолд эргийн улсаас зөвшөөрөл авах шаардлагагүй байдаг бол агаарын хөлөг онгоц ийм эрхийг эдэлдэггүй байна. Нээлттэй далай open sea; открытое море Далайн эргийн улсын нутаг дэвсгэрийн хязгаарын гадна оршиж аль нэг улсын бүрэн эрхэд үл хамаарах, нийтийн ашиглалтад байдаг тэнгисийн орон зай. Энэ нь эрх зүйн харилцан ялгаа бүхий дэглэмтэй хажуугийн бүс, эх газрын хормой, далай, түүний ёроолын олон улсын хэсгүүдэд хуваагддаг. Харин эдгээр орон зай ямар нэгэн улсын үндэсний харьяалал болон бүрэн эрхэд хамаардаггүй байдал нь тэдгээрийн нийтлэг шинж юм. Олон улсын гол мөрөн international river; международные реки Хоёр буюу түүнээс дээш улсын нутаг дэвсгэрээр дамжин урсдаг гол мөрөн. Хоёр буюу түүнээс дээш улсын нутаг дэвсгэрээр хүрээлэгдсэн буюу тэдгээрийн хилийн шугам дайран гарч байгаа нуурыг олон улсын нуур гэнэ. Байгалийн хувьд нэгдмэл цогц боловч хэсгүүд нь өөр өөр улсын нутаг дэвсгэрт байдаг олон улсын мөрөн, нуурыг хамтран ашиглах, тэдгээрийн эрх зүйн дэглэмийг тогтоох явдал юуны түрүүнд холбогдох улсуудын тохиролцооноос шалтгаална. Олон улсын гол мөрөн, нуурын усыг ашиглах талаар дараах зарчим үйлчилж байна. - Өөрийн нутаг дэвсгэрийн хилийн дотор орших олон улсын усан сангийн хэсэгт төрийн бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэх; - Эргийн улс бүрд зохих хувийг ноогдуулан усны санг шударгаар хуваан ашиглах; - Олон улсын гол, мөрний усыг ашиглахдаа бусад улсын байгаль орчин, ашиг сонирхолд ноцтой хор хохирол (бохирдуулах) үл учруулах. Олон улсын суваг international canal; международный канал Далайн замыг богиносгох, далайн аяллын аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор хүний хөдөлмөрөөр бүтээсэн далайн зам. Тодорхой улсын нутаг дэвсгэрт татсан суваг тухайн улсын эрх мэдэлд байх бөгөөд олон улсын далайн тээвэрт онц ач холбогдол бүхий зарим сувагт олон улсын хэлэлцээрээр дамжин өнгөрөх практик тогтоодог. Жишээлбэл, Суэцийн суваг, Панамын суваг. Олон улсын хоолой international strait; международный пролив Олон улсын эрх зүйд далайн хоолой нь хоёр эх газраар хавчигдсан, хоёр том усан санг холбосон, байгалийн жамаар үүссэн, нарийхан, далайн усан зам. Далайн хоолой нь усан тээвэрт стратегийн чухал үүрэгтэй. Эх газрууд нь усны урсгалыг ерөнхийдөө хавьчдаг ч ус ихэвчлэн хоолойны хоёр талд болон хоолойгоор хоёр чиглэлд жигд өндөртэйгөөр урсдаг. Зарим хоолойнд давамгайлдаг урсгалын чиглэл бий. Далайн хоолойгоор хиллэдэг эрэг орчмын улсууд дамжин өнгөрөх эрхийг түдгэлзүүлэх боломжгүй боловч аюулгүй байдал, хүрээлэн буй орчныг хамгаалах болон бусад холбогдох асуудлуудаар зохицуулж болно. Гэхдээ эдгээр журам нь дамжин өнгөрөх эрхэд саад болохгүй байна. Олон улсын эрх зүйн дэглэм бүхий нутаг дэвсгэр territory under international law regime; территория с международным режимом Улс гүрний нутаг дэвсгэрийн хязгаарын гадна оршиж олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээгээр эрх зүйн дэглэм нь тодорхойлогддог нутаг дэвсгэрийн хэсэг. Олон улсын нутаг дэвсгэрийн эрх зүйн байдал нь дараах зарчимд үндэслэнэ. - Олон улсын нутаг дэвсгэрийг аль нэг улсын бүрэн эрхэд захируулахгүй байх зарчим; - Олон улсын нутаг дэвсгэр, түүний байгалийн баялгийг бүх улс, үндэстний ашиг тусын тулд хамгаалах, зүй зохистойгоор ашиглах зарчим. Үүнээс үзвэл, түүний орон зайн хэсэг нь олон улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчим, хэм хэмжээний дагуу улс гүрнүүдийн нийтийн хэрэгцээнд нээлттэй байдаг ба түүнд тэнгисийн эрэг бүхий улсын эдийн засгийн онцгой бүс, эх газрын хормойн гадна орших усан талбай, улс гүрний нутаг дэвсгэрийн хилийн гадна орших агаарын орон зай, нээлттэй далай, түүний ёроол, түүний дээр орших агаар мандал, антарктид, сансар, сар, тэнгэрийн бусад эрхэс багтана. Олон улсын эрх зүйн номлол international behest; международное предписание Олон улсын эрх зүйн талаар мэргэшсэн эрдэмтдийн бүтээл хэдийгээр олон улсын эрх зүйн эх сурвалж биш боловч, олон улсын эрх зүй гэж юу болохыг тайлбарлан, улс түмний эрх зүйн ухамсарт ихээхэн нөлөө үзүүлнэ. Эрх зүйн хэм хэмжээ байгаа эсэхийг тодорхойлоход олон улсын эрх зүйн шинжлэх ухаан, олон улсын шүүхийн шийдвэрийн нэг адил тус дөхөм болно. Мөн олон улсын эрх зүйг дэвшилттэйгээр хөгжүүлэхэд сургаал, номлол чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Сүүлийн үед нэлээд улс гүрэн гадаад хэргийн яамандаа бие даасан хуулийн зөвлөх ажиллуулж байна. Олон улсын байгууллагууд ч хууль зүйн мэргэжилтнүүдээс бүрэлдсэн зөвлөх байгууллагатай болсон . Онцгой дэглэм бүхий нутаг дэвсгэр territory with a special regime; территории с особым международным режимом Энэ нь бүрэн цэрэг зэвсэггүй, төвийг сахисан, энх тайвны бүс хэмээн олон улсын гэрээгээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн нутаг дэвсгэр. Олон улсын онцгой дэглэм бүхий нутаг дэвсгэрт улс гүрний олон улсын эрх зүйн болон хосолмол дэглэм бүхий нутаг дэвсгэрийн аль ч хэсэг орж болно. Тэнгисийн булан sea bay; морской залив Эргийн гүн хэрчигдсэн болон нугачаа ихтэй газартай харьцуулахад эх газрын гүн рүү илүү ихээр түрэн орсон хуурай газраар хүрээлэгдсэн мэт усыг тэнгисийн булан хэмээн ойлгож болно. Хэрэв эх газар луу түрэн орсон улсын хаалганы өргөн нь тэнгисийн 24 милээс бага байвал түүний хоёр захын хамгийн их татралын цэгийн хооронд шулуун шугам татаж түүн доторх усыг дотоодын усанд тооцдог. Тэнгисийн (далайн) эрх зүй law of the sea; морское право Далайн тэнгисийг ашиглах явцад гарсан худалдааны ба цэргийн онгоц, засаг барих ба далай тэнгист ан агнуур хийх, биологийн ба эрдэс бодисын нөөцийг олборлох, эрдэм шинжилгээ судалгаа хийх зэрэг нийгмийн харилцааг зохицуулдаг эрх зүйн хэм хэмжээ, зарчмын нийлбэр цогц. Тэнгисийн эрх зүйг хөгжүүлэхэд НҮБ онцгой үүрэг гүйцэтгэх бөгөөд 1958, 1960, 1973-1982 онуудад далайн эрх зүйн талаар гурван удаагийн бага хурал зохион байгуулж, улмаар Далайн эрх зүйн тухай 1982 оны конвенцыг батлан гаргажээ. Улс гүрний нутаг дэвсгэр territory of the state; государственная территория Тодорхой улс гүрний бүрэн эрхийн дор, түүний хилийн дотор орших дэлхийн бөмбөрцгийн хэсэг. Нутаг дэвсгэр нь агаарын орон зай, хуурай гадаргуу, усан гадаргуу, гүний орон зайн хэсгүүдээс бүрдэх бөгөөд харьцангуй утгаар нь олон улсын гэрээнд заасан зарим объект, түүний орон зайн хэсгийг улс гүрний нутаг дэвсгэртэй адилтган үздэг. Дараах хамаарна. - Гадаад улс олон улсын Засгийн газар хоорондын байгууллагын дэргэд суугаа дипломат төлөөлөгчийн газар болон түүний тэргүүний байр, орон сууц, эдэлбэр газар, уналгын хэрэгсэл; - Зөвхөн өөрийн улсын усан болон агаарын орон зайд, түүнчлэн нээлттэй тэнгис, түүний дээрх агаарын орон зайд яваа тухайн улсын төрийн далбаа болон ялгах тэмдгийг зүүж яваа тэнгисийн болон агаарын хөлөг; - Тухайн улсын нутаг дэвсгэрийн хэсгүүдийг холбож байгаа нээлттэй тэнгист тавьсан усан доорх кабель, дамжуулах байгууламжууд, эх газрын хормой, нээлттэй тэнгисийн хэвлийд босгосон техникийн байгууламжууд, түүнчлэн тухайн улсаас сансрын орон зайд хөөргөсөн сансрын хөлөг, хиймэл дагуулууд, сансрын станц, буудал зэрэг хаана байгаагаасаа үл хамааран тухайн улсын далбаа, тэмдэг бүхий цэргийн хөлөг онгоц. Улсын хил state frontier; государственная граница Улс гүрний нутаг дэвсгэрийн хязгаарыг бусад улсын нутаг дэвсгэр болон олон улсын эрх зүйн дэглэм бүхий орон зайн хэсгээс зааглах зорилгоор олон улсын гэрээний дагуу хамтран болон бие даан тогтоосон шугам. Нөгөөтээгүүр, улсын хил нь төрийн бүрэн эрхт байдлын үйл ажиллагааны орон зайн хязгаар юм. Улсын хил нь хуурай газрын, усан, агаарын, газрын хэвлийн гэсэн төрлүүдтэй. Улсын хилийг тогтоохдоо геометрийн, астрономийн, орографийн гэсэн үндсэн гурван аргыг ашиглах бөгөөд орографийн аргаар тогтоосон хилийг байгалийн хил, геометрийн болон астрономийн аргаар тогтоосон хилийг зохиомол хил гэнэ. Хажуугийн бүс contiguous zone; прилежащая зона Эргийн улсын нутаг дэвсгэрийн устай зах нийлэн орших тэнгисийн бүс нутаг. Энэ нь нутаг дэвсгэрийн усны өргөнийг хэмжих гарааны шугамаас гадагш тэнгисийн 24 милээс хэтрэхгүй байвал зохино. Эргийн улс өөрийн гааль, татвар, цагаачлал, эрүүл ахуйн журмыг зөрчихөөс урьдчилан сэргийлэх, зөрчигчдөд хариуцлага хүлээлгэх зорилгоор хажуугийн бүсэд хяналтаа тогтоох эрхтэй. Гэхдээ энэ нь уг бүс нутгийн олон улсын эрхийн статуст нөлөөлөхгүй. Харьяалалгүй хүн (Апатрид) stateless person; лицо без гражданства (apatride; апатрид) Аль ч улсын иргэн биш этгээд. Хүн аль ч улсын харьяат бус байх явдал нь дараах байдлаас үүснэ. - Хуульд заасан журмын дагуу иргэний харьяаллыг алдаад өөр улсын иргэнд харьяалагдаагүй байх; - Шүүхийн тогтоолоор буюу эрх бүхий бусад байгууллагын шийдвэрээр харьяатаас хасагдсан, өөр улсын харьяаллыг олж аваагүй; - Цусны зарчим бүхий улсад харьяалалгүй хүмүүсээс хүүхэд төрвөл; - Гадаадын иргэнтэй гэрлэснээс харьяаллаа алддаг улсын харьяат эмэгтэй, гадаадын улсын иргэнд харьяалал олгодоггүй улсын иргэнтэй гэрлэвэл; - Цусны зарчим бүхий нутаг дэвсгэр дээр хөрсний зарчим баримталдаг улсын иргэдээс хүүхэд төрвөл. Харьяаллыг сонгон авах choice of citizenship; оптация Нутаг дэвсгэр нь нэг улсаас нөгөөд шилжих үед тухайн улсын иргэд тодорхой хугацаанд өргөдөл гаргаж хуучин харьяаллаа хэвээр нь хадгалах, эсхүл нутаг дэвсгэрийн шилжин очсон улсын иргэн болох эсэхээ сонгон авах эрх. Харьяат болох acquired allegiance; приобретенные гражданства Хувь хүн аль нэг улстай эрх зүйн хувьд тогтмол харьцаа тогтоох явдал. Харьяаллыг төрснөөр, натурализацаар, эсхүл олон улсын гэрээгээр буюу хүндэт иргэн болох замаар олж авна. Хил орчмын дэглэм boundary regime; около пограничный режим Хил орчмын нутаг дэвсгэрт эмх журам сахиулах, хилийн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор улс гүрэн өөрийн дотоодын хууль эрхийн актаар тогтоосон онцгой журам. Түүнд хилийн бүсэд нэвтрэн орох, түр нутаглах, байнга оршин суух, зорчих, аж ахуй эрхлэх журмыг заана. Хил тогтоох to establish a boundary; установление границы Зэргэлдээ орших улсуудын хоорондын хилийг (хуурай замын ба усан) гэрээгээр тогтооход хил орчим суугаа ард иргэдийн хэрэгцээ, улс орны хөгжилд чухал ач холбогдол бүхий эдийн засаг, газар зүй, түүхийн зэрэг бусад хүчин зүйлийг харгалзан үздэг. Улсын хилийг тогтоох ажил делимитац, демаркац хэмээх үндсэн хоёр шат дамжина. Хил тогтоох шугам line of demarcation; демаркационная линия - Байлдаж байгаа талуудын түр эвлэрлийнх нь үед хувааж байгаа шугам, эсвэл зурвас (гал зогсоох шугам); - Ялсан эзэмшил газар нутгийн бүсийг хуваасан шугам, эсхүл өөр улсуудын (хил тогтоохоос өмнөх) түр зуур тогтоосон газар нутгийн шугам. Хилийн гэрээ boundary treaty; пограничный договор Орчин үеийн олон улсын эрх зүйд хилийн гэрээ ихээхэн бат бөх тогтвортой шинж чанартай болсон. Хилийн гэрээний үйлчлэлийг ердийн замаар зогсоож үл болно. Ийм гэрээг түр хугацаагаар байгуулдаггүй, харин хилийг эзлэн тогтоох замаар байгуулна. Хилийн гэрээнд түүнийг цуцлах тухай заалт ордоггүй. Ийм гэрээг нэг талаас хүчингүй болгох нь олон улсын гэрээнд харшилна. Хилийн дэглэм border regime; пограничный режим Хилийн халдашгүй дархан байдлыг хангахын тулд хил залгаа улсуудаас гэрээгээр тогтоосон хилийн тодорхой журам. Түүнд хилээр зорчигч, тээврийн хэрэгсэл, бараа таваар нэвтрүүлэх, хилийн асуудалтай холбогдсон бусад үйл ажиллагаа явуулах, хил зөрчихөөс урьдчилан сэргийлэх асуудлуудыг тусгана. Хилийн төлөөлөгч boundary delegation; пограничная делегация Хил залгаа улсуудын хоорондын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, хилийн маргаан, будилааныг тухай бүр тайван аргаар зохицуулах зорилгоор олон улсын практикт хилийн төлөөлөгчийг ашигладаг. Хилийн төлөөлөгчийг томилох, түүний эрх үүрэг харилцах журам, эдлэх эрх дархыг хилийг дэглэм ба хилийн будилааныг зохицуулах тухай хоёр улсын хэлэлцээрээр тогтоодог. Хилийн төлөөлөгч нь дараах үүргийг гүйцэтгэнэ. - Хил дээр журам зөрчихөөс урьдчилан сэргийлэх; - Хууль бусаар хил нэвтрүүлэхгүй байх талаар арга хэмжээ авах; - Хилийн дэглэм зөрчсөн тохиолдлуудыг шалгах (дипломат шугамаар шийдвэрлэх асуудал түүнд хамаарахгүй); - Хил дээр журам зөрчсөнтэй холбогдон гарсан элдэв төлбөр асуудлыг шалган шийдэх; - Нөгөө этгээдийн нутаг дэвсгэрт илэрсэн өөрийн улсын эд хөрөнгийг буцаах журмын талаар тохиролцох. Хоёрдмол харьяалалтай иргэн (Бипадрид) double nationality; двойное гражданство (bipatride; бипадрид, биполид) Нэгэн зэрэг хоёр буюу түүнээс дээш улсын харьяаллыг олж авсан этгээд. Хоёрдмол харьяалал бүхий хүмүүс нь улс гүрнүүдийн дотоодын хуулийн зөрчилдөөний улмаас үүсэж бий болох бөгөөд тухайлбал, цусны зарчим үйлчилдэг улсын эцэг, эхээс хөрсний зарчим бүхий улсын нутаг дэвсгэр дээр төрсөн хүүхэд хоёр улсын харьяалалтай болно. Мөн гадаадын иргэнтэй гэр бүл болох, натурилизацийн журмаар иргэн болох зэрэгт анхдагч харьяаллаа алдаагүй бол хоёрдмол харьяалалтай болно. Хоёрдмол харьяалал нь түүнийг харьяалах улсуудын хооронд зарим талаараа ээдрээтэй байдлыг бий болгодог бөгөөд олон улсын практикт гол төлөв байнга оршин суугаа улсын иргэн хэмээн тухайн этгээдийг үздэг. Орчин үеийн олон улсын эрх зүйд хоёрдмол харьяалалтай хүмүүсийн цөөлөх, шинээр хоёрдмол харьяалал бий болгохоос урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр онцгой анхаарч энэ талаар хоёр буюу олон талт гэрээ, конвенцыг батлан гаргасаар байна. Холимог эрх зүйн дэглэм бүхий нутаг дэвсгэр territory with a mixed law regime; территории со смешанным режимом Олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээ болон улс гүрний үндэсний хэм хэмжээ аль аль нь үйлчилж болох орон зайн хэсгүүд хамаарна. Үүнд тэнгисийн эрэг бүхий улсын нутаг дэвсгэрийн бүрэлдэхүүнд ордоггүй залгаа болон хажуугийн бүс , эдийн засгийн онцгой бүс болон эх газрын хормой багтана. Мөн олон улсын мөрөн, олон улсын хоолой, улс гүрний нутаг дэвсгэрийн бүрэлдэхүүнд орох олон улсын суваг хамаарна. Хөрсний зарчим лат. jus soil; принцип территориальность Аливаа улсын нутаг дэвсгэр дээр мэндэлсэн хүүхдэд эцэг, эхийнх нь харьяаллыг үл харгалзан тэр улсын харьяат шууд болох эрх үүсэх зарчим. Хүүхэд хаана төрсөн тэр улсынхаа иргэний харьяаллыг шууд авах боломжтой болдог. Унасан газрын зарчим гэж нэрлэх нь бий. Хүн ам population; население Аль нэг улсын нутаг дэвсгэр дээр оршин суугаа нийт хүнийг тухайн улсын хүн ам гэнэ. Хүн амыг эрх зүйн байдлаар ангилна. - Тус улсын иргэн; - Гадаадын иргэн; - Хоёрдмол харьяалалтай иргэн; - Харьяалалгүй хүн. Хүн амын эрх зүйн байдлыг улс бүр өөрсдөө тодорхойлно. Гэхдээ энэ асуудал олон улсын эрх зүйтэй холбогдолгүй гэсэн хэрэг биш, олон улсын харилцаа холбоо түргэн хөгжиж хүн амын зорчих шилжих хөдөлгөөн улам бүр өсөн нэмэгдэж байгаагаас тэдгээрийн эрхийн статустай холбогдсон асуудлыг олон улсын хэмжээнд зохицуулах зайлшгүй шаардлага үүсэж байгаатай уялдан хүний эрхийн, иргэний харьяаллын, гадаадын иргэний зэрэг хүн амд холбогдол бүхий асуудлыг зохицуулах олон улсын эрх зүйн салбар институт бие даан хөгжиж байна. Иймд, улс гүрэн хүн амынхаа эрх зүйн байдлыг тогтоохдоо олон улсын өмнө хүлээсэн үүргээ харгалзан үздэг. Хүндэт иргэн болгох to be honored citizen; почетный гражданин Сонирхогч этгээдийн хүсэлтээр буюу улс гүрний эрх бүхий байгууллагын санаачилгаар хүндэт иргэнд тооцож, иргэний харьяаллыг олгох. Ийм байдлаар иргэний харьяаллыг олж авах нь маш бага тохиолдох бөгөөд гол төлөв хаант засаглалтай улсуудад хаанаас бэлэглэх буюу хишиг хүртээх хэлбэрээр илэрдэг. Гэхдээ хүндэт иргэн нь тухайн улсын хувьд онцгой гавьяа байгуулсан этгээд байна. Цесс cession; цессия Улс гүрэн өөрийн бүрэн эрхэд хамаарах нутаг дэвсгэрийг бусдад худалдах, бэлэглэх замаар бүрмөсөн шилжүүлэн өгөх. Цусны зарчим лат. jus sanguinis Тодорхой улсын харьяат болох эрх зүйн болоод биологийн эрхийг тодорхойлсон эрх зүйн үндсийг тогтоох зарчим. Гол төлөв хүүхэд хамрагдана. Хүүхэд төрснөөр эцэг, эхийнхээ оршин суугаа газраас үл хамааран иргэний харьяалал нь тэднийхтэй адил байх эрх үүсдэг. Ихэнх хүмүүс цусны зарчмыг баримтлан харьяаллыг олж авдаг. Эдийн засгийн онцгой бүс exclusive economic zone; исключительная экономическая зона Нутаг дэвсгэрийн усны хилийн гадна орших тэнгисийн бүс нутаг. Түүний усны өргөн нутаг дэвсгэрийн өргөнийг хэмжих гарааны шугамаас цааш тэнгисийн 200 миль хүртэл үргэлжилнэ. Далайн эрх зүйн 1982 оны конвенц эдийн засгийн онцгой бүсэд эргийн улсын аюулгүй байдал, хэрэг шүүн шийдэх эрх болон бусад улс гүрний ашиг сонирхлыг харгалзан эрх зүйн онцлог дэглэм тогтоосон. - Эргийн улс энэ бүс нутагт түүний байгалийн баялгийг хайх, боловсруулах, хамгаалах, ашиглах болон ус, салхийг нь ашиглах цахилгаан эрчим хүч гарган авах үүднээс бүрэн эрхээ тогтоох боломжтой; - Эргийн улс хиймэл арал, барилга байгууламж байгуулах, ашиглах, тэнгисийн судалгаа шинжилгээ явуулах үйл ажиллагааны хувьд давуу эрхтэй бөгөөд бусад гүрнээс энэ чиглэлээр явуулах үйл ажиллагааны хувьд шүүн шийдэх эрхийг эдэлнэ. Тухайлбал, өөрийн тогтоосон журмын хэрэгжилтийг хангах зайлшгүй шаардлагын үүднээс үзлэг, нэгжлэг, баривчилгаа болон шүүн шийдвэрлэх бусад үйл ажиллагаа явуулах; - Эргийн улс тэнгисийн орчны бохирдлыг таслан зогсоохтой холбоотой үйл ажиллагааны эрх зүйн журмыг тогтоох эрхтэй; - Эргийн улс энэ бүсэд олдворлох загасны төрөл хэмжээг тодорхойлон заах боломжтой; - Харин энэ бүсэд бүх улс чөлөөтэй зорчих болон усан доорх кабель болон дамжуулах байгууламжийг байрлуулах, нислэг үйлдэх эрхтэй. Эргийн улс adjacent to the coast; примыкающий к берегу Далай тэнгистэй хиллэн оршиж буй улс. Эргийн улс аюулгүй байдлын үүднээс өөрийн нутаг дэвсгэрийн далайн ямар нэгэн хэсэгт хэвийн журмаар нэвтрэн өнгөрөх эрхийг тодорхой хугацаагаар хязгаарлаж болно. Мөн эргийн улс өөрийн орны хууль тогтоомжийг зөрчсөн цэргийн хөлөг онгоцыг нутаг дэвсгэрийн далайгаас нэн даруй гарахыг шаардах эрхийг эдлэхийн зэрэгцээ худалдааны хөлөг онгоцны хэргийг өөрийн хуулийн дагуу шүүн шийдвэрлэх эрхийг эдэлнэ. Эх газрын хормой continental shelf; континентальный шельф Нутаг дэвсгэрийн усны гадаад хязгаараас тэнгисийн 350 милийн дотор байгаа тэнгисийн ёроол, түүний баялаг. Эргийн улс эх газрын хормойн байгалийн баялгийг олборлох, ашиглах эрх эдэлнэ. Харин энэ нь түүн дээрх ус болон агаар мандалд хамаарахгүй. Эх газрын хормойн гадаад хилийн талаарх мэдээлэл, газрын зургийг НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргад өгөх ёстой. Эргийн улс энэ бүс нутагт явуулах өрөмдлөгийн ажил болон байгалийн баялгийг хайх, боловсруулах үйл ажиллагааны хувьд бүрэн эрхийг эзэмшдэг. Эргийн улс нь 200 милээс гадагш орших эх газрын хормойн баялгийг олборлосноос олох ашгийнхаа тодорхой хувийг хөгжиж байгаа орнуудад зориулсан олон улсын тусгай санд оруулж байх үүрэгтэй. Эх газрын хормойгоор далайн ба агаарын хөлөг онгоц чөлөөтэй зорчино. Н.Мөнхзул, & Б.Нармандах. (2006). Олон улсын нийтийн эрх зүйн зарим нэр томьёоны тайлбар. (Н.Гантулга, Ed.) Улаанбаатар, Монгол: Цагдаагийн академи. #LawyerBirdie   #ХуульчШувуухай   #ТөрийнОнол   #ЭрхЗүйнБлог #ЭрхЗүй   # УлсынТухай #УлсынШинж #УлсОршихуйнҮндэс #УлсынНутагДэвсгэр #УлсынХүнАм #УлсынНийтлэгЭрхМэдэл #ДелиминацийнЖурам #ДемаркацийнЖурам #ОлонУлсынНийтийнЭрхЗүй #ЭхГазрынХормой #ЭргийнУлс #ЭдийнЗасгийнОнцгойБүс #ЦусныЗарчим #Цесс #ХүндэтИргэн #ХүнАм #ХолимогЭрхЗүйнДэглэмБүхийНутагДэвсгэр #ХөрснийЗарчим #ХилийнДэглэм #ХилийнГэрээ #ХарьяалалгүйХүн #ХарьяатБолох #ХарьяаллыгСонгонАвах #ОлонУлсынЭрхЗүйнДэглэмБүхийНутагДэвсгэр #ХажуугийнБүс #ХилОрчмынДэглэм #ХилТогтоох #ОлонУлсынХормой #ОлонУлсынСуваг #ОлонУлсынХоолой #УлсГүрнийНутагДэвсгэр #ОлонУлсынЭрхЗүйнНомлол #ОлонУлсынГолМөрөн

Агуулга Хураангуй I.           Удиртгал Монгол Улсын төрийн захиргааны байгууллагын тогтолцоо Агентлагийн эрхлэх нийтлэг асуудал Бие даасан зохион байгуулалт бүхий агентлаг II.         Онолын үндэслэл Нийтийн удирдлагын шинэ онол (New Public Management) Чиг үүргээр ангилах загвар (Regulatory agency / Implementing agency) Агентын онол (Principal - Agent Theory) Төвлөрлийг сааруулах онол (Decentralization Theory) Нийтийн салбарын шинэчлэл (Public Sector Reform) III.       Тохируулагч ба хэрэгжүүлэгч агентлаг ТохАгентлагийн бүтцийн өөрчлөлтируулагч агентлаг Тохируулагч агентлагийн эрх зүйн үндэслэл Агентлагийн онолын ангилал ба албан ёсны жагсаалтын зөрүү Хэрэгжүүлэгч агентлаг Хэрэгжүүлэгч агентлагийн эрх зүйн үндэслэл Харьцуулалт: Тохируулагч ба Хэрэгжүүлэгч агентлаг IV.       Тулгамдаж буй асуудал Практик дахь зөрчил, сорилт Эрх мэдлийн уялдаа, зохицуулалтын хийдэл Засгийн газрын агентлагийн тоо Монгол Улсад агентлагийн тогтолцоог оновчтой болгохын тулд юуг анхаарах ёстой вэ? . Агентлагийн нэршил ба бодит чиг үүргийн уялдаа Эрх зүйн статусыг тодорхой болгох Бие даасан байдлыг хуульд илүү тодорхой заах V.         Гадаад орны туршлага АНУ - Federal Regulatory Agencies Их Британи - Executive Agencies Япон - Independent Administrative Institutions VI.       Дүгнэлт Судалгааны хязгаарлалт ба судалгааны цаашдын чиглэл Ашигласан эх сурвалж Товчилсон үгийн жагсаалт АНУ               Америкийн Нэгдсэн Улс ЖДҮ               Жижиг, дунд үйлдвэр УИХ               Улсын Их Хурал ШШГЕГ         Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар ЭМДЕГ          Эрүүл мэндийн даатгалын ерөнхий газар ЭХЗХ              Эрчим хүчний зохицуулах хороо Хүснэгтийн жагсаалт Хүснэгт 1  Агентлагийн эрхлэх нийтлэг асуудал Хүснэгт 2 Монгол Улсын тохируулагч агентлагийн жагсаалт, чиг үүрэг Хүснэгт 3 Тохируулагч чиг үүрэгтэй боловч албан ёсны жагсаалтад ороогүй агентлаг Хүснэгт 4 Монгол Улсын хэрэгжүүлэгч агентлагийн жагсаалт, чиг үүрэг Хүснэгт 5   Тохируулагч ба Хэрэгжүүлэгч агентлагийн харьцуулалт Хүснэгт 6 Агентлагийн ангиллын зөрүү Хүснэгт 7 ЭМДЕГ- ын тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч үүрэг Хүснэгт 8 Агентлагийн бодлого тодорхойлох эрх хэмжээ болон бодлого хэрэгжүүлэх үүргийн давхцал Графикийн жагсаалт График 1 Засгийн газрын агентлагийн тооны өөрчлөлт (2000-2024)   Хураангуй Энэхүү судалгааны ажлаар Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж буй Засгийн газрын тохируулагч ба хэрэгжүүлэгч агентлагийн ангилал, чиг үүрэг, эрх зүйн статус, уялдаа холбоог онолын болон практик түвшинд судалсан болно. Судалгааны зорилго нь тухайн байгууллагуудын тогтолцоо, ялгаатай чиг үүрэг, институтийн байр суурь, хууль зүйн үндэслэлийг харьцуулан шинжлэх, тулгамдаж буй асуудлыг тодорхойлох, оновчтой тогтолцооны чиг хандлагыг дэвшүүлэхэд оршино. Судалгаанд олон улсын нэр томьёо болох “Regulatory Agency” , “Implementing Agency” , түүнчлэн New Public Management , Principal-Agent Theory , Public Sector Reform  зэрэг онолын хандлагыг ашиглан агентлагийн чиг үүргийг задлан шинжилсэн бөгөөд Монгол Улсын Засгийн газрын тогтоол, салбарын хууль тогтоомж, бодит практик жишээ, мөн гадаад орны туршлагатай харьцуулсан болно. Судалгааны явцад зарим агентлагийн нэршил, албан ёсны ангилал болон бодитоор гүйцэтгэж буй чиг үүргийн хооронд зөрүү байгааг, нэг байгууллагад зохицуулах болон хэрэгжүүлэх үүрэг зэрэгцэн оршиж буйг, мөн бие даасан байгууллага байх ёстой агентлагууд яамны зүгээс хараат байдалтай ажиллаж буйг илрүүлэв. Иймээс, агентлагийн тогтолцоог оновчтой болгохын тулд агентлагийн нэршил ба бодит чиг үүргийн уялдааг хангах, эрх зүйн статусыг нарийн зааглах, тухайлбал хороо, газар, ерөнхий газар гэх нэршлийн ялгааг тодорхой болгох, төсөв, удирдлагын томилгоо, хариуцлагын тогтолцоо зэрэгтэй холбоотой бие даасан байдлыг баталгаажуулах хууль зүйн зохицуулалт гэсэн асуудалд онцгойлон анхаарах шаардлагатай гэж дүгнэлээ. Судалгаанд Засгийн газрын агентлагийн ангилалд хамаарах байгууллагуудыг голчлон авч үзсэн бөгөөд Үндэсний аудитын газар, Хүний эрхийн Үндэсний Комисс гэх зэрэг Үндсэн хуулиар тогтоосон бие даасан, УИХ -аас томилогдох институт нь судалгааны хүрээнд ороогүй болно. Түлхүүр үгс:  агентлаг, төрийн захиргаа, тохируулагч агентлаг, хэрэгжүүлэгч агентлаг, эрх зүйн зохицуулалт, Засгийн газрын бүтцийн тухай хууль, чиг үүрэг, Захиргааны ерөнхий хууль, нийтийн үйлчилгээ, зохицуулалтын байгууллага I. Удиртгал Монгол Улсын төрийн захиргааны байгууллагын тогтолцоо Монгол Улсын төрийн захиргааны байгууллагын тогтолцоо нь төрийн үүргийг хэрэгжүүлэх, иргэдэд үйлчилгээ хүргэх, зах зээлийн харилцааг зохицуулах зэргээр олон талт, нарийн бүтэцтэйгээр зохион байгуулагддаг. Засгийн газрын агентлагийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд “Агентлаг нь Засгийн газрын үйл ажиллагааны зохих салбар, хүрээний бодлогыг улсын хэмжээнд хэрэгжүүлэх чиг үүрэг бүхий төрийн захиргааны байгууллага мөн. Засгийн газар нь тохируулах болон хэрэгжүүлэх чиг үүрэг бүхий агентлагтай байж болно.”  гэж заажээ  (УИХ, 2004) . Тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч агентлаг гэсэн хоёр үндсэн ангилал нь зөвхөн бүтэц, зохион байгуулалт, эрх мэдлийн хүрээгээр ялгарах төдий биш, харин төр-иргэн, төр-зах зээл, төр-бизнесийн харилцаанд өөр өөр чиг үүрэг, хариуцлагын хүрээтэйгээр оролцдог онцлогтой юм. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэгдүгээр зүйлийн хоёр дахь хэсэгт “Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн.”  хэмээн заасан ба агентлаг нь үйл ажиллагаандаа тэргүүн ээлжид энэхүү зарчмыг баримтална  (УИХ, 1992) . Үүнээс гадна, төрийн үйлчилгээг жигд, чанартай, шуурхай, хүртээмжтэй хүргэх, ил тод, мэргэшсэн байх, хууль ёсыг сахих, үйл ажиллагааныхаа төлөө хариуцлага хүлээх зарчмыг баримтлан ажилладаг байна. Агентлагийг УИХ -аас зөвшөөрсөн төрийн захиргааны байгууллагын тогтолцоо, бүтцийн ерөнхий бүдүүвчийн дагуу тухайн үйл ажиллагааны зохих хүрээ, Ерөнхий сайд, сайдын саналыг үндэслэн Засгийн газар байгуулна. Аливаа агентлагийг байгуулахдаа тухайн байгууллагын төрөөс зайлшгүй хэрэгжүүлэх чиг үүрэг, үзүүлэх үйлчилгээг хэрэгжүүлэх үндэслэл; тухайн агентлагийн үйл ажиллагаа Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд хэрэгжих; агентлагийн үйл ажиллагаа төрийн захиргааны бусад байгууллагын чиг үүрэг, үйлчилгээтэй давхардахгүй байх үндэслэлтэй байна. Харин тухайн агентлагаас хэрэгжүүлж байсан чиг үүрэг, үйлчилгээ нь төрийн чиг үүрэг , үзүүлэх үйлчилгээнд хамаарахгүй болсон тохиолдолд Засгийн газар төрийн захиргааны байгууллагын тогтолцоо, бүтцийн ерөнхий бүдүүвчид тусгагдсан агентлагийг өөрчлөн байгуулах, татан буулгаж болно. Агентлагийг нийлүүлэх, нэгтгэх, хуваах, тусгаарлах, өөрчлөх замаар өөрчлөн байгуулдаг байна. Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улсад зохион байгуулалтын шинэчлэл, агентлагуудын чиг үүргийн дахин тодорхойлох эрх зүйн орчны өөрчлөлт идэвхтэй явагдаж байна. Үүний нэг тод жишээ нь 2024 оны 7 дугаар сард нэрээ өөрчилсөн Монополын эсрэг газар зэрэг агентлагийн бүтцийн шинэчлэлт юм. Энэ мэт өөрчлөлт нь тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч агентлагийн ангиллыг онолын ба хууль зүйн талаас нарийвчлан судлах шаардлагыг бий болгож байна. Иймээс, энэхүү судалгаагаар Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж буй Засгийн газрын тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч агентлагуудын ангилал, үндсэн чиг үүрэг, эрх зүйн суурь зохицуулалт, практик хэрэгжилт, тэдгээрийн хоорондын ялгаа, уялдаа, улмаар олон улсын туршлагатай харьцуулан судалж, онолын суурь мэдлэг төлөвшүүлэхийн зэрэгцээ, бодлогын түвшинд анхаарах асуудлыг тодорхойлох зорилго тавилаа. Агентлагийн эрхлэх нийтлэг асуудал Агентлагийн эрхлэх нийтлэг асуудал байхаас гадна, Засгийн газрын шийдвэрээр тодорхой асуудлыг хууль тогтоомж, хуулиар эрх олгосон хүрээнд тогтоодог байна. Хүснэгтэд агентлагийн эрхлэх нийтлэг асуудлыг жагсаан харуулав. Хүснэгт 1  Агентлагийн эрхлэх нийтлэг асуудал № Агентлагийн эрхлэх нийтлэг асуудал 1 хууль тогтоомж, Ерөнхийлөгчийн зарлиг, Засгийн газрын болон сайдын шийдвэрийг биелүүлэх ажлыг эрхэлсэн хүрээ, салбарын хэмжээнд зохион байгуулж, биелэлтийг хангах; 2 холбогдох хууль тогтоомж, Ерөнхийлөгчийн зарлиг, Засгийн газрын болон сайдын шийдвэрийг сурталчлах, тэдгээрийг хэрэглэж байгаа практикийг судалж, боловсронгуй болгох санал боловсруулж сайдад танилцуулах; 3 төсвийн хүрээний мэдэгдлийн төсөлд өгөх саналыг үндэслэл, тооцоотой боловсруулах; 4 агентлагийн хэтийн болон дунд хугацааны стратегийн төлөвлөгөө, үндсэн чиглэл, төсвийн төслийг хуульд заасан нөхцөл, үндэслэлээр хугацаанд нь боловсруулж, төсвийн ерөнхийлөн захирагчид оруулах; 5 хуульд өөрөөр заагаагүй бол аймаг, нийслэлийн Засаг дарга, Засаг даргын Тамгын газрын бүтцийн нэгж, Засаг даргын дэргэдэх холбогдох байгууллагад эрхэлж буй ажлын чиглэлээр мэргэжил, арга зүйн туслалцаа үзүүлэх; 6 салбарынхаа хүний нөөцийн хэрэгцээг тодорхойлох, боловсон хүчнийг бэлтгэх, давтан сургах, мэргэшлийг нь дээшлүүлэх, дахин мэргэшүүлэх, ажиллах нөхцөл, нийгмийн баталгааг нь хангах арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх; 7 хүний эрх, эрх чөлөөг хангах эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх арга хэмжээ авах; 8 Монгол Улсын олон улсын гэрээг хэрэгжүүлэх, холбогдох хууль тогтоомжийг тэдгээрт нийцүүлэх санал боловсруулж сайдад танилцуулах; 9 хуулиар эрх олгосон бол захиргааны хэм хэмжээний актыг хууль тогтоомжид нийцүүлэн боловсруулах, тэдгээрийн биелэлтэд хяналт тавих; 10 хууль тогтоомжид заасан бусад нийтлэг эрхлэх асуудал. Бие даасан зохион байгуулалт бүхий агентлаг Монгол Улсын захиргааны байгууллагын тогтолцоонд Засгийн газрын тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч агентлагуудаас гадна, бие даасан зохион байгуулалт бүхий, тодорхой чиг үүрэгтэй хуульд заасан агентлагууд оршдог. Ийм байгууллагуудын нэг хэсэг нь УИХ-аас томилогдох бүтэцтэй байх бөгөөд жишээлбэл, Үндэсний аудитын газар, Сонгуулийн ерөнхий хороо, Хүний эрхийн үндэсний комисс зэрэг нь Үндсэн хууль болон тусгай хуулиар тогтоосон, улс төрөөс хараат бус байх зарчимд тулгуурладаг. Эдгээр байгууллагыг зарим тохиолдолд бие даасан байгууллага гэж үздэг бөгөөд эрх зүйн зохицуулалт, томилгооны эрх хэмжээ нь Засгийн газрын агентлагаас ялгаатай юм  (Б.Төрболд, 2024) . Жишээлбэл: Санхүүгийн зохицуулах хороо → Санхүүгийн зохицуулах хорооны эрх зүйн байдлын тухай хууль  (УИХ, 2005) ; Эрчим хүчний зохицуулах хороо → Эрчим хүчний тухай хууль  (УИХ, 2001) ; Харилцаа холбооны зохицуулах хороо → Харилцаа холбооны тухай хууль  (УИХ, 2001) . Төрийн бүтцийн судалгаанд эдгээр байгууллагын ангиллыг тусад нь авч үзэх шаардлагатай байдаг ч, энэхүү ажил нь зөвхөн Засгийн газрын харьяа агентлагийн ангиллыг онол, эрх зүйн талаас судалж байгааг тэмдэглэж байна. II. Онолын үндэслэл Захиргааны байгууллагын тогтолцоог ангилах, чиг үүргээр нь ялган зохион байгуулах хандлага нь XX зууны дунд үеэс нийтийн үйлчилгээ, менежментийг оновчтой зохион байгуулах онолуудтай уялдаж хөгжжээ. Монгол Улсын захиргааны байгууллагын тогтолцоог онолын үүднээс тайлбарлахад нийтийн захиргааны шинэчлэл, байгууллагын үүрэг хариуцлагын ялгаа, төвлөрлийг сааруулах зэрэг олон үзэл баримтлал, онолын загварууд хамааралтай. Энэхүү ажилд авч үзсэн онолууд нь тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч агентлагийг ялган таних, эрх зүйн хүрээнд хэрхэн суурилахыг ойлгоход онцгой ач холбогдолтой юм. Нийтийн удирдлагын шинэ онол (New Public Management) 1980-аад оны сүүлээс барууны хөгжингүй орнуудад үүсэн дэлгэрч, 1990-ээд онд олон улсын жишиг болон тогтсон Нийтийн удирдлагын шинэ онол нь нийтийн захиргааны байгууллагын менежментэд хувийн хэвшлийн удирдлагын зарчмыг нэвтрүүлэх, зардал багатай, үр дүнд суурилсан, иргэнд чиглэсэн үйлчилгээг хөгжүүлэх зорилготой. Энэхүү онолд төрийн байгууллагыг (i) полиси тодорхойлогч; (ii) тохируулагч буюу зохицуулагч байгууллага (regulator) ; (iii) хэрэгжүүлэгч буюу гүйцэтгэгч агентлаг (implementer)  гэж ялган ангилдаг. Уг онолын дагуу үүргийг ийнхүү нарийвчлах нь ил тод байдал, үр ашиг, иргэдэд хүрэх үйлчилгээний чанарыг нэмэгдүүлдэг гэж үздэг. Нийтийн удирдлагын шинэ онолын эх үндсийг Кристопер Худ тавьсан ба түүний “A public management for all seasons?”  өгүүлэл олны анхаарлыг ихэд татсан байдаг. Тэрээр чиг үүрэг ангилал, үр ашиг, хариуцлага, хувийн хэвшлийн менежментийн зарчмуудын нийтийн удирдлагад хэрхэн нэвтрүүлэх талаар дэлгэрэнгүй тайлбарлажээ  (Hood, 1991) . Энэхүү онолын үзэл баримтлал нь Азийн олон оронд, түүний дотор Монгол Улсад 1990-ээд оны шинэчлэлийн хэрэгцээ шаардлагын улмаас зохицон нутагшсан байдаг. 1996 оны Засгийн газрын бүтэц, зохион байгуулалтын өөрчлөлт, 2004 оны Засгийн газрын агентлагийн эрх зүйн байдлын тухай хууль нь Нийтийн удирдлагын шинэ онолын чиг үүрэг тус бүрийг ялгаж зохион байгуулах хэрэгцээ шаардлагыг эрх зүйн хүрээнд тусгасан жишээ юм. Түүнчлэн, Франц, Герман, Япон зэрэг орны захиргааны эрх зүйн онолын судалгаанд агентлагийг засгийн удирдлагын төв байгууллагын эрх мэдлийн хүрээнд ажилладаг, тодорхой чиг үүрэг бүхий тусгайлсан байгууллага гэж тодорхойлдог байна. Чиг үүргээр ангилах загвар (Regulatory agency / Implementing agency) Гадаадын захиргааны эрх зүйн судалгаанд, тэр дундаа Европын Холбоо болон АНУ-д тохируулагч буюу зохицуулагч (regulatory agency) , хэрэгжүүлэгч буюу гүйцэтгэгч (executive agency)  гэх ангилал түгээмэл хэрэглэгддэг. Тохируулагч нь зах зээлийн харилцаанд хяналт тавих, стандарт тогтоох, тусгай зөвшөөрөл олгох чиглэлээр бие даан ажилладаг, харин хэрэгжүүлэгч нь бодлого хэрэгжүүлэх, үйлчилгээ үзүүлэх, төсөв захиран зарцуулах чиг үүрэгтэй байдаг. Монгол Улсын хувьд Монополын эсрэг газар, Иргэний нисэхийн ерөнхий газар зэрэг нь зохицуулалтын чиг үүрэгтэй, тусгай хуультай, бие даасан ажиллагаатай бөгөөд тэдгээрийг тохируулагч агентлаг хэмээн ангилдаг нь Чиг үүргээр ангилах загварт үндэслэгдсэн болно. Жандоменико Мажоне судалгаандаа тохируулагч болон хэрэгжүүлэгчийн ялгааг онолын хүрээнд тодорхойлсон ба чиг үүргээр ангилах загварыг дэвшүүлжээ. Түүний “ Regulatory State”  бүтээл нь онолын суурь болсон. Тэрээр 1970-аад оны сүүлээс Европын засгийн газрууд олон улсын өрсөлдөөн нэмэгдэж, Европын Холбооны доторх эдийн засаг, мөнгөний интеграцчлалыг гүнзгийрүүлэх зэрэг чиг хандлагын хариуд уламжлалт удирдлагын арга барилаа өөрчлөхөөс өөр аргагүйд хүрсэн хэмээн тэмдэглэсэн байдаг. Үүнээс улбаатайгаар, шинэ бодит байдалд стратегийн хувьд дасан зохицох нь эерэг, хөндлөнгийн оролцоотой засгийн үүрэг багасаж, татвар, зарцуулалтыг дүрэм тогтоохоор орлуулах зохицуулалтын үүрэг зохих хэмжээгээр нэмэгдсэн гэжээ  (Majone, 1997) . Агентын онол (Principal - Agent Theory) Агентын онол нь институтийн харилцааг “захиалагч - гүйцэтгэгч” (principal-agent)  байна хэмээн тайлбарладаг. Онолын дагуу Засгийн газар нь “principal” , харин агентлаг нь Засгийн газрын даалгаврыг гүйцэтгэх үүрэгтэй “agent ” байна. Гэвч агентын мэдээллийн давуу байдал, бие даасан ажиллагаа, хяналт, тайлагналын механизм зэргээс шалтгаалан захиалагч нь гүйцэтгэгчээ бүрэн зөв хянахад хүндрэлтэй тулгардаг. Тиймээс, тохируулагч агентлагийн бие даасан байдал, хэрэгжүүлэгч агентлагийн төвлөрсөн удирдлагаас хамааралтай байдал, эдгээрийн ялгаа нь энэхүү онолд суурилжээ. Агентын онолыг анхлан компанийн засаглалын хүрээнд авч үздэг байсан бол онол цааш хөгжиж мэдээллийн тэгш бус байдлыг зохицуулах хэрэгсэл болжээ. Агент үүрэг хариуцлагаа ухамсарласан байх ёстой ба түүнийг үүргээ гүйцэтгэхэд тодорхой хэмжээний бие даасан байдлыг баталгаажуулах ёстой юм. Хари Миллер Агентын онол төр-агентлаг-иргэн гэсэн гурван талт харилцаанд хэрхэн хэрэглэгдэж байгаа талаар нийтлэлдээ бичжээ  (Miller, 2005) . Төвлөрлийг сааруулах онол (Decentralization Theory) Энэ онолын дагуу, захиргааны үйлчилгээг иргэдэд ойртуулж, шийдвэр гаргалтыг төвөөс орон нутагт шилжүүлснээр үр ашиг, оролцоо, хариуцлага нэмэгдэнэ гэж үздэг. Агентлагийн тогтолцоо нь төвлөрлийг сааруулах бодлоготой уялдаж, зарим чиг үүргийг мэргэшсэн агентлагт хуваарилснаар ажлын ачааллыг багасгаж, үр дүнтэй болгох боломж бүрдүүлдэг байна. Монгол Улсад яамны төвлөрсөн бүтэц дэх харьяа агентлагуудаар дамжуулан бодлого хэрэгжүүлэх хэлбэр нь Төвлөрлийг сааруулах онолтой нийцэлтэй. Орон нутгийн түвшинд хэрэгжүүлэгч агентлагийн салбар нэгжүүд ажиллаж байгаа нь нэг тод илрэл юм. Деннис Рондинеллийн ажил нь төвлөрлийг сааруулах онолын үндэс, хэрэгжилтийн механизмыг хөгжиж буй орнуудад хэрхэн нэвтрүүлж байгааг харуулсан сонгодог бүтээлд тооцогддог (Rondinelli, 1981) . Нийтийн салбарын шинэчлэл (Public Sector Reform) Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагаа ба Хөгжлийн Байгууллага нийтийн захиргааны байгууллагын бүтэц, хэрэгжилтийн шинэчлэл, Нийтийн удирдлагын шинэ онол, гүйцэтгэлд суурилсан менежмент зэрэг асуудлаар албан ёсны чиглэл, зөвлөмж гаргасан байдаг  (OECD, 2005) . Тус байгууллага нийтийн бүтцийн шинэчлэлийг хариуцлага, үр ашиг, иргэдэд хүргэх чанар гэсэн гурван үндсэн шалгуураар хэмждэг байна. Тохируулагч агентлагийг бие даалгах, хэрэгжүүлэгч агентлагийг бодлого тодорхойлогч байгууллагын удирдлагын хяналтад байлгах зарчим нь 2000 оноос хойш “Сайн засаглал” (good governance)  чиг хандлагын гол хэсэг болсон. Монгол Улсад Засгийн газрын тогтоолоор тохируулагч ба хэрэгжүүлэгч агентлагийг ангилан шинэчилж баталдаг нь олон улсын хандлагын тусгал юм.   III. Тохируулагч ба хэрэгжүүлэгч агентлаг Тохируулагч агентлаг Тохируулагч агентлаг нь төрийн нэрийн өмнөөс зах зээлийн болон нийгмийн харилцаанд оролцогчдын үйл ажиллагааг хянах, зохицуулах чиг үүрэг бүхий байгууллага бөгөөд олон улсын эрх зүйн онолд эдгээрийг “бие даасан зохицуулах байгууллага”   (independent regulatory authority)  гэж нэрлэдэг. Ийм байгууллагуудын нийтлэг онцлог нь бие даасан шийдвэр гаргах чадвартай, тухайн салбартаа мэргэжлийн чиг үүрэгтэй, Засгийн газраас хэт хараат бус, зах зээлийн шударга өрсөлдөөн, хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгаалах зэрэг чиглэлтэй ажилладаг. Монгол Улсын Засгийн газар тогтоол гарган “Засгийн газрын тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч агентлагийн жагсаалт” -ыг шинэчлэн баталсан  (УИХ, 2025) . Энэхүү жагсаалтад Тагнуулын ерөнхий газар, Цагдаагийн ерөнхий газар, Онцгой байдлын ерөнхий газар, Төрийн тусгай хамгаалалтын газар зэрэг аюулгүй байдал, хууль сахиулах чиг үүрэг бүхий агентлаг багтсан бөгөөд эдгээр нь албан ёсоор тохируулагч агентлагаар ангилагдсан байна. Мөн шинэчлэгдсэн нэршлээр Монополын эсрэг газар [1]  нэртэй болсон агентлаг нь өрсөлдөөний орчныг зохицуулах, хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгаалах чиг үүрэг бүхий байгууллага бөгөөд тус жагсаалтад багтжээ. Түүнчлэн, зохицуулалт хийх, хяналт-шинжилгээ явуулах, тусгай зөвшөөрөл (лиценз) олгох чиг үүрэг бүхий, шийдвэр гаргахдаа харьцангуй бие даасан агентлаг нь хуульд заасан бүрэн эрхийн хүрээнд тохируулагчийн статустай байж болно. Тохируулагч агентлагийн жагсаалтыг чиг үүргийн хамт хүснэгтэд харуулав. Хүснэгт 2  Монгол Улсын тохируулагч агентлагийн жагсаалт, чиг үүрэг № Агентлаг Үндсэн чиг үүрэг 1 Биеийн тамир, спортын улсын хороо Үндэсний хэмжээний спортын бодлого хэрэгжүүлэх, зохицуулалт 2 Зэвсэгт хүчний жанжин штаб Зэвсэгт хүчний стратеги, төлөвлөлт, удирдлага, зохицуулалт 3 Иргэний нисэхийн ерөнхий газар Иргэний агаарын тээврийн аюулгүй ажиллагаа, зохицуулалт, стандарт хяналт 4 Монополын эсрэг газар(хуучнаар ШӨХТГ) Өрсөлдөөний орчныг зохицуулах, монополь болон давамгай байдалтай аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагаанд хяналт тавих, хэрэглэгчийн эрх ашгийн хамгаалалт 5 Онцгой байдлын ерөнхий газар Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах, урьдчилан сэргийлэлт, хариу арга хэмжээ 6 Стандарт, хэмжил зүйн газар Стандартчилал, тохирлын үнэлгээ, хэмжил зүйн хяналт 7 Тагнуулын ерөнхий газар Үндэсний аюулгүй байдлыг хангах чиглэлээр тагнуулын ажиллагаа 8 Төрийн тусгай хамгаалалтын газар Төрийн өндөр албан тушаалтнууд болон төрийн объектуудын хамгаалалт 9 Хил хамгаалах ерөнхий газар Улсын хил хамгаалалт, хилийн хяналт зохион байгуулалт 10 Цагдаагийн ерөнхий газар Хууль сахиулах, нийгмийн хэв журам сахиулах, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэлт Тохируулагч агентлагийн эрх зүйн үндэслэл Тохируулагч агентлагийн эрх зүйн үндэс нь дараах хуулиудад тулгуурладаг. Тухайлбал: Захиргааны ерөнхий хууль - Захиргааны байгууллагын бүтэц, үйл ажиллагаа, шийдвэр гаргалтын үндсэн зарчмуудыг тодорхойлно  (УИХ, 2015) . Монгол Улсын Засгийн газрын тухай хууль, Засгийн газрын бүтцийн тухай хууль - Агентлагуудын харьяалал, бүтэц, зохион байгуулалтын эрх зүйн үндсийг тогтооно  (УИХ, 1993)   (УИХ, 2023) . Салбарын тусгай хууль - Тухайн агентлагийн чиг үүргийг нарийвчлан заана. Жишээлбэл: Монополын эсрэг газар → Өрсөлдөөний тухай хууль  (УИХ, 2010) Иргэний нисэхийн ерөнхий газар → Иргэний нисэхийн тухай хууль  (УИХ, 2023) . Эдгээр хууль нь тохируулагч агентлагийн бие даасан байдал, шийдвэр гаргах эрх хэмжээ, зах зээлд оролцогчдод хяналт тавих хүрээг хууль ёсоор тодорхойлдог байна. Агентлагийн онолын ангилал ба албан ёсны жагсаалтын зөрүү Олон улсын жишигт нийцэхүйц тохируулагч байгууллага гэх ойлголтод багтах ч, Монгол Улсын хууль тогтоомжийн хүрээнд албан ёсоор ийм статустай гэж ангилагдаагүй хэд хэдэн байгууллага байна. “Засгийн газрын тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч агентлагийн жагсаалт” -д багтаагүй, зохицуулах чиг үүрэгтэй байгууллагыг чиг үүргийн хамт хүснэгтэд жагсаан харуулав. Хүснэгт 3  Тохируулагч чиг үүрэгтэй боловч албан ёсны жагсаалтад ороогүй агентлаг № Агентлагийн нэр Чиг үүрэг 1 Санхүүгийн зохицуулах хороо Санхүүгийн зах зээлийн (даатгал, үнэт цаас, хадгаламж зээлийн хоршоо) оролцогчдыг хянах, зохицуулах 2 Уул уурхайн биржийн зохицуулах газар Уул уурхайн түүхий эдийн арилжаанд хяналт тавих 3 Харилцаа холбооны зохицуулах хороо Шуудан, интернэт, харилцаа холбооны салбар дахь лиценз, үнэ тариф, үйлчилгээний чанар зэрэгт хяналт тавих 4 Эрчим хүчний зохицуулах хороо Эрчим хүчний салбарын тусгай зөвшөөрөл, үнэ тариф тогтоох, системийн операторуудын үйл ажиллагааг зохицуулах Тухайн агентлагийн үүрэг чиглэл, эрх зүйн статус, бодит үйл ажиллагааг харгалзан онолын ангилал болон албан ёсны ангиллыг ялгаж ойлгох шаардлагатай. Онолын хувьд зохицуулалтын чиг үүрэг гүйцэтгэж байгаа боловч албан ёсны жагсаалтад багтаагүй агентлагийг “тохируулагч агентлаг” гэж нэрлэх тохиолдолд эх сурвалж, тайлбар, эрх зүйн үндэслэлийг тодорхой илэрхийлэх нь зүйтэй юм. Хэрэгжүүлэгч агентлаг Хэрэгжүүлэгч агентлаг нь Засгийн газрын бодлого, шийдвэрийг иргэд, аж ахуйн нэгж, байгууллагуудад шууд хүргэж, гүйцэтгэл хангах үндсэн үүрэг бүхий төрийн захиргааны байгууллага юм. Эдгээр агентлаг нь олон улсын эрх зүйн нэр томьёонд “implementing agency” , “executive agency”  гэж нэрлэгддэг бөгөөд нийтийн үйлчилгээний чанар, хүртээмж, хариуцлагатай уялдаатай байдаг. Өмнө нь дурдсанчлан, Монгол Улсын Засгийн газар тогтоол гарган хэрэгжүүлэгч агентлагийн жагсаалтыг шинэчлэн баталсан. Эдгээр агентлаг нь засгийн бодлогыг тодорхой салбар, чиглэлээр нийтэд хэрэгжүүлэх, шаардлагатай үйлчилгээ, дэмжлэг, зохион байгуулалтыг хангах үүрэгтэй. Хэрэгжүүлэгч агентлаг нь ихэвчлэн Засгийн газрын бүтэц, зохион байгуулалтын шууд хамааралтай, ялгаатай зохицуулалт шаардагдахгүй бодлогын хэрэгжилтийг гүйцэтгэгч институт юм. Нийгмийн хамгаалал, боловсрол, эрүүл мэнд, байгаль орчин, хөдөө аж ахуй зэрэг олон салбарт үйл ажиллагаа эрхэлдэг албан ёсоор ангилагдсан хэрэгжүүлэгч байгууллагын жагсаалт 30 гаруй нэр бүхий нэгжийг хамарч байгаа бөгөөд тэдгээрийн үндсэн чиг үүргийг доорх хүснэгтэд харуулав. Хүснэгт 4  Монгол Улсын хэрэгжүүлэгч агентлагийн жагсаалт, чиг үүрэг № Агентлаг Үндсэн чиг үүрэг 1 Архивын ерөнхий газар Төрийн архивын хадгалалт, бүртгэл, хандалт, баримтын зохион байгуулалт 2 Ашигт малтмал, газрын тосны газар Ашигт малтмалын хайгуул, олборлолт, лиценз, хяналт 3 Биеийн тамир, спортын газар Олон нийтэд биеийн тамир, спортыг дэмжих, арга хэмжээ зохион байгуулалт 4 Боловсролын ерөнхий газар Боловсролын бодлого хэрэгжүүлэх, хяналт-шинжилгээ 5 Гаалийн ерөнхий газар Бараа бүтээгдэхүүний хил нэвтрэлт, бүрдүүлэлт, хяналт, гаалийн татвар хураамж 6 Гадаадын иргэн, харьяатын газар Гадаад иргэний оршин суух, виз, харьяаллын асуудлын зохицуулалт 7 Газар зохион байгуулалт, геодези, зураг зүйн ерөнхий газар Газрын харилцаа, кадастр, зураг зүйн үйл ажиллагааны зохион байгуулалт 8 Жижиг, дунд үйлдвэрийн газар ЖДҮ-ийн бодлого хэрэгжүүлэх, дэмжих хөтөлбөр 9 Мал эмнэлгийн ерөнхий газар Малын өвчинтэй тэмцэх, хорио цээр, вакцинжуулалт 10 Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар Нийгмийн баталгаа, шимтгэл, тэтгэвэр, тэтгэмж олголт 11 Ойн газар Ойн сангийн хамгаалалт, нөхөн сэргээлт, хяналт 12 Оюуны өмчийн газар Патент, зохиогчийн эрх, оюуны өмчийн бүртгэл, хамгаалалт 13 Соёл, урлагийн газар Соёлын өв, урлагийн бодлого хэрэгжүүлэлт 14 Татварын ерөнхий газар Татварын бүртгэл, ногдуулалт, хураалт, хяналт, хэрэгжилт 15 Төмөр замын газар Төмөр замын сүлжээний хөгжил, стандарт, зохицуулалт 16 Төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газар Төрийн өмчийн бүртгэл, үнэлгээ, ашиглалт, шилжилт хөдөлгөөний зохицуулалт 17 Төрийн худалдан авах ажиллагааны газар Төсвийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах үйл явцын зохицуулалт 18 Төрийн цахим үйлчилгээний зохицуулалтын газар Төрийн цахим үйлчилгээний стандарт, зохицуулалт, хяналт 19 Улсын бүртгэлийн ерөнхий газар Иргэн, эд хөрөнгө, хуулийн этгээдийн бүртгэл, мэдээллийн сан 20 Ургамал хамгааллын газар Хортон шавж, ургамлын өвчинтэй тэмцэх, хорио цээр 21 Усны газар Усны нөөцийн хамгаалалт, ашиглалт, менежментийн зохицуулалт 22 Үндэсний геологийн алба Геологийн судалгаа, хайгуул, мэдээллийн сан бүрдүүлэлт 23 Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний хөгжлийн ерөнхий газар Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн эрх хамгаалал, үйлчилгээ 24 Хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний ерөнхий газар Ажил эрхлэлт, хөдөлмөрийн үйлчилгээ, халамжийн хөтөлбөр хэрэгжүүлэлт 25 Хөрөнгө оруулалт, худалдааны газар Хөрөнгө оруулалтын бодлого хэрэгжүүлэлт, гадаад худалдааны зохицуулалт 26 Хүүхэд, гэр бүлийн хөгжил, хамгааллын ерөнхий газар Хүүхдийн эрх хамгаалал, гэр бүлийн хөгжил 27 Цаг уур, орчны шинжилгээний газар Цаг уур, орчны төлөв байдал, агаарын чанарын судалгаа, мэдээлэл боловсруулалт 28 Шүүх шинжилгээний ерөнхий газар Гэмт хэргийн шүүх шинжилгээ, нотлох баримтын дүгнэлт 29 Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар Шүүхийн шийдвэрийн биелэлт, хорих ангиудын удирдлага 30 Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн хяналт, зохицуулалтын газар Эмийн бүртгэл, чанарын хяналт, тусгай зөвшөөрөл 31 Эрүүл мэндийн даатгалын ерөнхий газар Эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээний санхүүжилт, даатгал Хэрэгжүүлэгч агентлаг нь Засгийн газрын бодлого хэрэгжүүлэх механизмын үндсэн нэгж бөгөөд олон нийтэд үйлчилгээ үзүүлэх хамгийн ойрын харилцагч байгууллага байдаг. Эдгээр агентлаг нь захиргааны шууд удирдлага дор ажиллах ба тусгайлсан зохицуулалт багатай, гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч байгууллага юм. Хэрэгжүүлэгч агентлагийн үүрэг нь засгийн зохион байгуулалтын бодлого, төр-иргэний харилцаа, үйлчилгээний чанарын хяналт-шинжилгээтэй шууд холбоотой байна. Хэрэгжүүлэгч агентлагийн эрх зүйн үндэслэл Хэрэгжүүлэгч агентлагийн бүтэц, чиг үүрэг, эрх хэмжээ нь дараах хуулиудад үндэслэгдэн зохицуулагддаг. Тухайлбал: Захиргааны ерөнхий хууль - Захиргааны байгууллагын бүтэц, төрийн үйлчилгээний зарчим, шийдвэр гаргалтын журам зэргийг ерөнхийд нь зохицуулна. Монгол Улсын Засгийн газрын тухай хууль - Засгийн газрын бүтэц, түүний эрх хэмжээ, зохион байгуулалтын ерөнхий зарчмыг тодорхойлно. Засгийн газрын бүтцийн тухай хууль - Тухайн цаг үеийн нөхцөл байдалд нийцүүлэн агентлаг, яамдын нэр, чиг үүргийг жагсаан батална. Салбарын тусгай хууль, эсвэл тухайн агентлагийн тусгай хууль - Тухайн агентлагийн чиг үүргийг нарийвчлан заана. Жишээлбэл: Татварын ерөнхий газар → Татварын ерөнхий хууль  (УИХ, 2019) ; Гаалийн ерөнхий газар → Гаалийн тухай хууль  (УИХ, 2008) ; Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар → Нийгмийн даатгалын ерөнхий хууль  (УИХ, 2023) ; Боловсролын ерөнхий газар → Боловсролын ерөнхий хууль  (УИХ, 2023) . Хэрэгжүүлэгч агентлагийн чиг үүрэг, хариуцлага нь зөвхөн Захиргааны ерөнхий хуулиар хязгаарлагдахгүй, тухайн агентлагийн үйл ажиллагаанд хамаарах салбарын тусгай хуулиар илүү нарийвчлан зохицуулагддаг онцлогтой. Харьцуулалт: Тохируулагч ба Хэрэгжүүлэгч агентлаг Монгол Улсын захиргааны байгууллагын бүтэц дэх тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч агентлагууд нь гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх үндсэн хоёр хэлбэр бөгөөд чиг үүрэг, зохион байгуулалт, эрх зүйн үндэслэл, үйл ажиллагааны цар хүрээ зэргээрээ хоорондоо тодорхой ялгаатай байдаг. Тохируулагч агентлаг нь зах зээл, нийгмийн харилцаанд хяналт-шинжилгээ, зохицуулалт хийх чиглэлээр бие даасан байдлаар ажиллана, харин хэрэгжүүлэгч агентлаг нь засгийн бодлогыг хэрэгжүүлж, үйлчилгээ үзүүлэх чиг үүрэгтэй байдаг. Хүснэгтэд хоёр агентлагийн харьцуулалтын үндсэн үзүүлэлтүүдийг харуулав. Хүснэгт 5   Тохируулагч ба Хэрэгжүүлэгч агентлагийн харьцуулалт Үзүүлэлт Тохируулагч агентлаг Хэрэгжүүлэгч агентлаг Үндсэн чиг үүрэг Зах зээл, үйлчилгээний салбар дахь хяналт-шинжилгээ, зохицуулалт Бодлогын хэрэгжилтийг хангах, үйлчилгээ үзүүлэх Шийдвэр гаргах эрх Харьцангуй бие даасан, хуульд заасан зохицуулалтын эрхтэй Шууд харьяа яам, Засгийн газрын бодлогын дагуу хэрэгжилт гүйцэтгэнэ Албан ёсны эрх зүйн үндэслэл Засгийн газрын бүтцийн тухай хууль, салбарын тусгай хуулиуд Засгийн газрын бүтцийн тухай хууль, Захиргааны ерөнхий хууль, тухайн салбарын хууль Зохион байгуулалтын онцлог Бие даасан тохируулагч хэлбэртэй, зарим нь олон нийтийн зөвлөлтэй Шууд захирагдах бүтэцтэй, төсвийн болон гүйцэтгэлийн хяналттай Жишээ агентлаг Монополын эсрэг газар, Онцгой байдлын ерөнхий газар, Төрийн тусгай хамгаалалтын газар Татварын ерөнхий газар, Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар, Улсын бүртгэлийн ерөнхий газар Олон улсын нэр томьёо Independent Regulatory Authority Implementing Agency / Executive Body Хэдийгээр тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч агентлагууд нь нийтэд үйлчилгээ үзүүлэх нэг цогц бүтцийн бүрэлдэхүүн хэсэг боловч, чиг үүргийн ялгааг ойлгож, онолын болон эрх зүйн хувьд ангилж судлах нь захиргааны эрх зүйн онолын чухал асуудал юм. Тохируулагч агентлаг нь илүү техникийн, мэргэжлийн, зарим тохиолдолд улс төрөөс ангид байх шаардлагатай болдог бол, хэрэгжүүлэгч агентлагууд нь төр-иргэн, төр-аж ахуйн нэгж хоорондын шууд харилцааг хангаж байдаг. Энэ нь Монгол Улсын захиргааны байгууллагын үр нөлөө, хариуцлага, иргэдэд хүрэх үйлчилгээний чанартай шууд холбоотой. IV. Тулгамдаж буй асуудал Практик дахь зөрчил, сорилт Ажлын энэ хэсэгт "Монгол Улсад тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч агентлагуудын үүрэг, ангилал нь бодитоор хэрхэн хэрэгжиж байна вэ?" , "Практикт ямар асуудал тулгарч байна вэ?" гэсэн асуултыг тавьж, хариултыг эрэлхийлэв. Хэдийгээр, Засгийн газраас тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч агентлагийг албан ёсоор ангилсан ч, бодит нөхцөл байдалд дээр ангиллын дагуу агентлагууд чиг үүргээ оновчтой хэрэгжүүлж чадахгүй байгаа тохиолдол цөөнгүй байна. Юуны өмнө, зарим агентлагууд нэршлийн хувьд “тохируулагч” хэмээн нэрлэгдсэн боловч, үйл ажиллагаа, бүтэц, эрх зүйн үндэслэл, гүйцэтгэлийн хувьд үнэндээ хэрэгжүүлэгч чиг үүрэгтэй байгааг анзаарч болно. Тухайлбал, зарим газар нь стандарт тогтоох, хяналт тавих биш, харин бодит үйл ажиллагаа гүйцэтгэх, төсөв зарцуулах, иргэдэд үйлчилгээ үзүүлэх зэрэг гүйцэтгэх чиг үүрэг хэрэгжүүлж байна. Хүснэгтэд агентлагийн ангиллын зөрүүг харуулсан бодит жишээг харуулав. Хүснэгт 6  Агентлагийн ангиллын зөрүү Агентлагийн нэр Албан ёсны ангилал Бодит чиг үүрэг Ангиллын зөрүү Биеийн тамир, спортын улсын хороо Тохируулагч агентлаг Үйл ажиллагаа зохион байгуулах, санхүүжилт олгох, шигшээ баг удирдах Гүйцэтгэх чиг үүрэг давамгай тул хэрэгжүүлэгч агентлагт илүү тохирно Иргэний нисэхийн ерөнхий газар Тохируулагч агентлаг Агаарын тээвэр, нислэгийн үйлчилгээний шууд зохион байгуулалт, мэргэжлийн удирдлага Зохицуулах чиг үүрэгтэй ч хэрэгжүүлэгч үүрэг бүхий бүтэц давамгай Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн хяналт, зохицуулалтын газар Хэрэгжүүлэгч агентлаг Эмийн бүртгэл, чанар, стандарт хяналт тавих, тусгай зөвшөөрөл олгох Тохируулагч чиг үүрэгтэй боловч хэрэгжүүлэгч ангилалтай Мөн нэг агентлаг хоёр чиг үүргийг зэрэгцүүлэн хэрэгжүүлдэг нь эрх зүйн болон зохион байгуулалтын хувьд тодорхой бус байдлыг үүсгэж байна. Тухайлбал, нэг агентлаг тухайн салбартаа зохицуулах дүрэм гаргах, зөвшөөрөл олгох үүрэгтэй атлаа, мөн үйлчилгээ үзүүлэх, бодлого хэрэгжүүлэх чиг үүрэг хослон хэрэгжүүлдэг нь шийдвэр гаргах түвшинд ашиг сонирхлын зөрчил үүсгэх эрсдэлтэй. Бодит байдал дээр зохицуулах үүрэг болон гүйцэтгэх чиг үүргийг хослуулан хэрэгжүүлж байгаа агентлагийн жишээ бол Эрүүл мэндийн даатгалын ерөнхий газар (ЭМДЕГ) юм. ЭМДЕГ-ыг албан ёсоор хэрэгжүүлэгч агентлагийн ангилалд оруулсан байдаг. Гэтэл бодит байдалд тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч үүргийг хослуулан гүйцэтгэж байна. Хүснэгтэд гүйцэтгэж буй тохируулагч болон хэрэгжүүлэгчийн үүргийг жагсаан харууллаа. Хүснэгт 7  ЭМДЕГ- ын тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч үүрэг Тохируулагч чиг үүрэг Хэрэгжүүлэгч чиг үүрэг Эрүүл мэндийн байгууллагуудтай гэрээ байгуулах Даатгуулагч иргэдэд эрүүл мэндийн даатгалын үйлчилгээ хүргэх Эмийн үнийн хязгаар тогтоох Шимтгэл хураах Эмийн багц, үйлчилгээний жагсаалт, тарифт хяналт тавих Даатгалын төлбөр тооцоо хийх Хэрэглэгчийн эрхийг хамгаалах зохицуулалтын шийдвэр гаргах Эмнэлэг, иргэн хоёрын хооронд гүйцэтгэлийг зохион байгуулах ЭМДЕГ тохируулагч болон хэрэгжүүлэгчийн аль аль үүргийг хүлээснээр гэрээ байгуулах байгууллага (тохируулагч) өөрөө төлбөр тооцоо гүйцэтгэгч (хэрэгжүүлэгч) байж байгаа нь ашиг сонирхлын зөрчил үүсгэх эрсдэлтэй. Үүгээр ч зогсохгүй, хяналт тавих байгууллага өөрөө мөнгө хуваарилж байгаа нөхцөлд шийдвэр гаргалтын ил тод байдал, хариуцлага алдагдах магадлалтай. Эрүүл мэндийн даатгалын ерөнхий газар нь зохицуулах ба хэрэгжүүлэх үүргийг зэрэгцүүлэн хэрэгжүүлдэг, практик дээр эрх зүйн тодорхойгүй байдал үүсгэж буй тод жишээ юм. Үүнээс гадна, “бие даасан зохицуулалтын байгууллага” гэсэн нэр томьёог хэрэглэдэг ч, тухайн агентлаг нь сайд болон харьяа яамнаас төсөв, хүний нөөц, удирдлагын хувьд шууд хараат байгаа тохиолдол ч түгээмэл. Жишээлбэл, эмийн бүртгэл, эмнэлгийн хэрэгслийн хяналт хариуцсан байгууллагууд нь зохицуулалт хийх нэрийн дор шийдвэр гаргах чадамжтай боловч, бодитоор яамны шууд удирдлага, шийдвэрээс бүрэн хамаарч байна. Энэ нь тухайн байгууллагын бие даасан байдлыг сулруулж, олон улсын стандарттай нийцэхгүй нөхцөл үүсгэх эрсдэлтэй. Ийм байдлаар, нэр томьёо, чиг үүрэг, гүйцэтгэлийн уялдаа алдагдсан нь агентлагийн тогтолцооны хууль зүйн тодорхой бус байдал, хариуцлага сулрах, иргэдийн итгэл буурах зэрэг ноцтой сөрөг үр дагавар авчрах магадлалтай. Эрх мэдлийн уялдаа, зохицуулалтын хийдэл Монгол Улсад агентлагуудын бүтэц, чиг үүргийн эрх зүйн үндэслэл нь Засгийн газрын бүтцийн тухай хууль, Засгийн газрын агентлагийн эрх зүйн байдлын тухай хууль, тухайн агентлагийн үйл ажиллагаанд хамаарах салбарын хууль, мөн Засгийн газрын тогтоол, журмаар зохицуулагддаг. Гэвч практикт эдгээр хууль хоорондоо уялдаа холбоо сул, зарим агентлагийн эрх мэдэл тодорхойгүй, давхардсан байдалтай байгааг ажиглаж болно. Нэгдүгээрт, агентлагийн бодлого тодорхойлох эрх хэмжээ болон бодлого хэрэгжүүлэх үүргийн ялгаа бүрхэг байдаг. Зарим агентлаг тодорхой салбарт бодлого боловсруулахад шууд оролцож байгаа ч, эрх зүйн хувьд тэдгээр нь бодлого тодорхойлогч биш, хэрэгжүүлэгч гэж ангилагдсан байдаг. Энэ нь "Бодлогын хариуцлагыг хэн үүрэх вэ?" гэх асуудлыг тодорхойгүй болгож байна. Боловсролын ерөнхий газрыг жишээ болгон тайлбарлая. Тус газар нь бодлогын хэрэгжилт хариуцах гүйцэтгэгч байгууллага хэмээн ангилагдсан боловч, бодлого боловсруулахад шууд оролцож, зарим тохиолдолд яамны бодлогын чиглэлийг тодорхойлох түвшинд нөлөөлдөг. Тухайлбал, ерөнхий боловсролын сургалтын хөтөлбөр, шалгалтын тогтолцоо, цахим боловсролын арга хэмжээ зэрэг нь Боловсролын сайдын бодлого мэт харагдаж байгаа ч, практикт тухайн агентлаг боловсруулдаг. Үүний улмаас, “Энэ бодлогын шийдвэрийн хариуцагч нь хэн бэ?” гэсэн хариуцлагын асуудал тодорхойгүй болж, сайд, агентлаг, дунд шатны байгууллагууд хооронд эрх, үүргийн ялгаа бүдгэрэх нөхцөл бүрдсэн байна. Энэ нь агентлагуудын бодлого тодорхойлох болон бодлого хэрэгжүүлэх чиг үүргийг хууль зүйн хувьд нарийн ялгаж өгөөгүйгээс, шийдвэр гаргалтын ил тод байдал, хариуцлагын тогтолцоо алдагдах эрсдэлтэй байдлын тод жишээ юм. Бусад жишээг хүснэгтэд харуулав. Хүснэгт 8  Агентлагийн бодлого тодорхойлох эрх хэмжээ болон бодлого хэрэгжүүлэх үүргийн давхцал Агентлаг Албан ёсны ангилал Бодит чиг үүрэг Ангиллын зөрүү Боловсролын ерөнхий газар Хэрэгжүүлэгч агентлаг Сургалтын хөтөлбөр, төлөвлөгөө боловсруулах, бодлогод нөлөөлөх Бодлого тодорхойлох үйл ажиллагаанд шууд оролцдог Хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний ерөнхий газар Хэрэгжүүлэгч агентлаг Нийгмийн халамжийн бодлогын хэрэгжилт, арга зүй боловсруулах Бодлого тодорхойлох болон хэрэгжүүлэх үүрэг давхар гүйцэтгэдэг Ойн газар Хэрэгжүүлэгч агентлаг Ойн нөөц, ашиглалт, нөхөн сэргээлтийн арга зүй, журмыг батлах; Тусгай зөвшөөрөл, хяналт, тайлан шаардах зэрэг зохицуулалтын шинжтэй ажил гүйцэтгэдэг Тохируулагч чиг үүрэгтэй хэдий ч хэрэгжүүлэгч ангилалтай Хоёрдугаарт, агентлагуудын яамтай харьяалах харилцаа нь албан ёсны зохион байгуулалтаасаа ялгаатай, бодит байдал дээр агентлаг нь яамнаас хамааралтай байж болохыг ажиглаж болно. Тухайлбал, хуулийн дагуу бие даасан шийдвэр гаргах эрх бүхий тохируулагч байгууллага гэж заасан хэдий ч, сайд, яамны удирдлага, төсвийн хуваарилалт, бодлогын нөлөөллөөс шууд хамааралтайгаар ажиллах тохиолдол цөөнгүй байдаг нь ил тод, шударга зохицуулалт хийх зарчмыг алдагдуулах нөхцөл болдог. Жишээлбэл, Монгол Улсын Эрчим хүчний зохицуулах хороо (ЭХЗХ) нь “Эрчим хүчний тухай хууль”-д зааснаар бие даасан тохируулагч байгууллага хэмээн тодорхойлогддог. Тус хороо нь тусгай зөвшөөрөл олгох, тариф тогтоох, эрчим хүчний салбар дахь үйлчилгээний стандарт, хяналт тогтоох зэрэг зохицуулалтын чиг үүрэг бүхий байгууллага юм. Гэсэн хэдий ч, ЭХЗХ нь Засгийн газрын тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч агентлагийн албан ёсны жагсаалтад багтаагүй бөгөөд өөрийн тусгай хуулиар зохицуулагддаг, бүтэц зохион байгуулалт, статусаараа агентлагуудтай адилгүй оршдог. Онолын хувьд ЭХЗХ нь хараат бус, мэргэжлийн үндсэн дээр шийдвэр гаргах бие даасан байгууллага байх ёстой боловч, бодит нөхцөлд өөр байна. Тухайлбал: Төсвийн санхүүжилт, хүний нөөцийн бодлого нь Эрчим хүчний яамтай нягт уялдаа холбоотой; Хорооны дарга, гишүүдийг томилох асуудал нь Засгийн газрын санал, Ерөнхий сайдын шийдвэрээр хэрэгждэг; Бодлогын түвшний шийдвэрт улс төрийн болон яамны нөлөө илэрхий байж болзошгүй нөхцөл бүрдсэн байдаг. Ийм байдлаар бие даасан байдлын талаар хуульд заасан ч, бодит үйл ажиллагаанд хэрэгжихгүй байгаа нь зохицуулалтын тогтолцооны үр нөлөө, хариуцлагын механизмд эргэлзээ төрүүлэх үндэс болж байна. Гуравдугаарт, зарим агентлаг давхар хяналтын функцтэй ч, хяналт тавих эрх бүхий байгууллага өөрөө удирдах эрх мэдэл бүхий байгууллагын дэргэд ажиллаж байгаа нь ашиг сонирхлын зөрчил, эрх мэдлийн давхардал үүсгэх суурь болдог. Энэ нөхцөл байдал нь эрх зүйн зохицуулалт дутмаг байгаагийн шууд илрэл юм. Жишээлбэл, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар (ШШГЕГ) нь хэрэгжүүлэгч агентлаг ба шүүхийн шийдвэрийг гүйцэтгэх (ял эдлүүлэх, торгууль төлүүлэх, албадан гүйцэтгүүлэх гэх мэт), хорих анги , баривчлах байруудын үйл ажиллагааг удирдах, ялтан, сэжигтний эрх зүй, хүмүүжил, аюулгүй байдлыг хариуцах, хяналт шалгалт, дотоод хяналт, сахилгын шийтгэл хэрэгжүүлэх үндсэн чиг үүрэгтэй. ШШГЕГ нь өөрийн харьяа хорих анги , албадад хяналт тавих, сахилга бат шалгах үүрэгтэй ч өөрөө тэдгээр нэгжийн захирагч, санхүү, удирдлагыг томилдог, бодлого хэрэгжүүлдэг байгууллага юм. Нэг үгээр хэлбэл, хяналт тавих байгууллага ба гүйцэтгэх бүтэц нэг дор, нэг удирдлагад төвлөрсөн гэсэн үг. Ийм бүтэц нь хяналт тавих объектив байдал алдагдах, ашиг сонирхлын зөрчил үүсэх суурь нөхцөл бий болгох, дотоод хяналтын тогтолцоонд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй. Эцэст нь, агентлагуудын зохион байгуулалт, чиг үүргийг Засгийн газрын тогтоолоор шинэчлэн баталж байгаа нь сайн хэрэг боловч, энэ тогтоолын агуулга болон холбогдох хуулиудын хооронд зөрүү гардаг. Тодруулбал, нэг агентлагийг тохируулагч гэж ангилсан ч, тухайн агентлагийн тухай салбарын хуульд гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлохдоо тохируулагч бус хэрэгжүүлэгч чиг үүрэг давамгайлсан байдаг. Жишээлбэл, Стандарт, хэмжил зүйн газар нь Засгийн газрын тогтоолоор тохируулагч агентлагт хамаардаг ч, холбогдох салбарын хуулиудад тус газрын хэрэгжүүлэгч шинжтэй чиг үүргийг давхар зааж өгсөн байдаг. Тухайлбал, Стандартчилал, техникийн зохицуулалт, тохирлын үнэлгээний итгэмжлэлийн тухай хуулийн 25 дугаар зүйлийн 25.3.6-д тус газар нь төлбөртэй ажил, үйлчилгээ эрхлэх, 25.4-т үндэсний чанарын шагнал олгох, олон нийтийн мэдлэг дээшлүүлэх зэрэг үйл ажиллагааг зохион байгуулах бүрэн эрхтэй гэж заасан нь гүйцэтгэх чиг үүрэг илэрхий байгааг харуулж байна  (УИХ, 2017) . Ийм байдлаар, албан ёсны ангилал (тохируулагч) болон салбарын хуулиар тодорхойлсон бодит чиг үүрэг (хэрэгжүүлэгч чиглэл давамгай) хоёрын хооронд зөрүү үүсэж байгаа нь хууль тогтоомжийн уялдаагүй байдлын тод жишээ гэж үзэж болно. Иймд агентлагийн чиг үүрэг, эрх мэдлийг тодорхой болгохын тулд бодлогын түвшний зохицуулалт хийх зайлшгүй шаардлагатай байна. Тухайлбал: Эрх зүйн эх сурвалжуудын уялдааг сайжруулах; Агентлаг болон яамдын харьяаллын бүтэц, хариуцлагын хуваарилалтыг тодорхой болгох; Тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч гэсэн анхдагч үүргийг хуульчилсан түвшинд ялгаж тусгах. Засгийн газрын агентлагийн тоо 2000-2024 оны хооронд Монгол Улсын Засгийн газрын харьяа агентлагийн тоо хэрхэн өөрчлөгдсөн, тэр дундаа тохируулагч болон хэрэгжүүлэгчээр ялган динамикийг графикт буулгав. График 1  Засгийн газрын агентлагийн тооны өөрчлөлт (2000-2024) Графикаас харахад дараах хандлагууд ажиглагдаж байна. 2000-2004 онд агентлагийн тоо эрчимтэй буурсан нь төрийн бүтцийн цомхотгол, хүнд суртлыг багасгах зорилготой шинэчлэлийн үр дүн байв. 2005-2008 онд харьцангуй өсөлт гарсан нь зарим салбарт шинэ агентлаг байгуулж, чиг үүрэг тэлсэнтэй холбоотой. 2012 онд огцом бууралт ажиглагддаг ба энэ нь тухайн оны бүтцийн шинэчлэлээр олон агентлагийг татан буулгаж, чиг үүргийг яамдад шилжүүлсэнтэй холбоотой юм. 2013-2020 он хүртэл агентлагийн тоо аажмаар нэмэгдэж, захиргааны байгууллагын үйлчилгээний хүртээмж, салбарын бодлогын хэрэгжилтийг сайжруулах зорилт давамгайлсан байна. 2020 оноос хойш цахим хөгжил, нийгмийн халамж, хөрөнгө оруулалтын бодлоготой холбоотой шинэ агентлагууд байгуулагдсанаар нийт тоо өссөн бөгөөд 2024 онд 41 агентлаг байна. Тохируулагч агентлагуудын тоо 2000 оноос хойш тогтвортой, 10-12 хооронд хэлбэлзжээ. Энэ нь зохицуулалтын чиг үүрэг төвлөрсөн, хязгаарлагдмал байдалтай байгааг илтгэнэ. Харин хэрэгжүүлэгч агентлагуудын тоо мэдэгдэхүйц нэмэгдсэн бөгөөд 2012 онд 17 болж багассан ч, 2024 онд 31 хүрээд байна. Энэ нь төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэгч бүтэц тэлж буйг илтгэнэ. Агентлагийн бүтцийн өөрчлөлтүүд нь улс төрийн мөчлөг, хөгжлийн бодлого, төсвийн боломж зэргээс ихээхэн хамаарч иржээ. Түүнчлэн, захиргааны байгууллагын системийн өргөжилт, чиг үүргийн дахин хуваарилалт, салбарын бодлого тодорхойлолтын өөрчлөлттэй уялдаж байгааг харуулж байна. Агентлагийн тооны өсөлт нь төрийн хариуцлага, хяналт, үйлчилгээний бүтцийг улам нарийсгах эрмэлзэлтэй холбоотой байж болох ч, ирээдүйд давхардсан чиг үүрэг, институтийн уялдаанд онцгой анхаарч, агентлагийн тоо бус, чиг үүргийн оновчлол, эрх мэдэл, хараат бус байдал, үр дүнгийн хяналт илүү чухал шалгуур болж байгааг анхаарах шаардлагатай байна. Монгол Улсад агентлагийн тогтолцоог оновчтой болгохын тулд юуг анхаарах ёстой вэ? Монгол Улсад агентлагийн тогтолцоо, чиг үүргийн зохион байгуулалтад анхаарах шаардлагатай хэд хэдэн гол асуудал байсаар байна. Өмнөх бүлгүүдэд хийсэн дүн шинжилгээгээр танилцуулсан зөрчил, эрх мэдлийн давхардал, статустай холбоотой ойлгомжгүй байдлыг харгалзан, бодлогын түвшний өөрчлөлт хийх шаардлагатай гэж үзэж байна. Тухайлбал: Агентлагийн нэршил ба бодит чиг үүргийн уялдаа Агентлагийг тохируулагч, эсвэл хэрэгжүүлэгч хэмээн нэрлэхдээ зөвхөн бүтэц зохион байгуулалтаар бус, бодитоор хэрэгжүүлж буй үндсэн чиг үүрэгт тулгуурлан ангилах шаардлагатай. Одоогийн нөхцөлд агентлагуудын нэршил, статустай зөрчилдөхүйц байдлаар зохицуулах болон хэрэгжүүлэх үүргийг зэрэгцүүлэн гүйцэтгэж байгаа нь ангилалд эргэлзээ төрүүлж байна. Иймд, ангиллын шалгуур, нэршлийг эрх зүйн хүрээнд тодорхой болгож, бодит чиг үүрэгтэй нийцүүлэх нь зүйтэй. Эрх зүйн статусыг тодорхой болгох Одоогийн агентлагуудын дунд газар, хороо, ерөнхий газар гэж нэрлэгдсэн байгууллагууд байдаг бөгөөд эдгээр нь статусын хувьд ялгаатай эсэх нь тодорхойгүй, эрх зүйн болон институтийн түвшинд ойлгомжгүй байдлыг үүсгэж байна. Жишээлбэл, зохицуулалтын хороо гэж нэрлэгдсэн байгууллагууд нь олон улсын жишгээр бие даасан байх ёстой ч, нэршил төдий хязгаарлагдаж байна. Иймээс, агентлагуудын нэршил, бүтэц, эрх хэмжээний статусыг тусгай хуулиар илүү тодорхой, нэгдсэн байдлаар зохицуулах шаардлагатай. Бие даасан байдлыг хуульд илүү тодорхой заах Зохицуулалтын чиг үүрэгтэй агентлагуудын хувьд улс төрөөс хараат бус байх зарчим маш чухал байдаг. Гэсэн хэдий ч, практикт агентлагуудын төсөв, хүний нөөц, удирдлагын томилгоо, бодлого хэрэгжилтийн байдал нь сайд, яамнаас шууд хамааралтай байгаа нь бие даасан шийдвэр гаргах боломжийг хязгаарладаг. Иймд төсвийн хараат бус байдал, удирдлагын томилгооны ил тод, хариуцлагатай байдал, мэргэжлийн үндэслэл бүхий шийдвэр гаргалтыг дэмжих эрх зүйн зохицуулалт зайлшгүй хэрэгтэй байна. V. Гадаад орны туршлага Агентлагийн тогтолцоо, түүний чиг үүрэг, эрх зүйн статус нь улс орон бүрд өөр өөрөөр зохион байгуулагддаг. Гэвч хөгжингүй орнуудад агентлагийн бүтэц, ангилал нь тодорхой шалгуур, зарчимд тулгуурласан байдаг нь Монгол Улсын туршлагатай харьцуулах боломжийг олгож байна. АНУ - Federal Regulatory Agencies АНУ-д тохируулагч агентлаг (Regulatory Agency)  нь хууль тогтоогчоос шууд хараат бус, бие даасан институт байх зарчмыг баримталдаг. Жишээлбэл, Securities and Exchange Commission, Food and Drug Administration  зэрэг агентлаг нь зохицуулалтын бодлого боловсруулж, хэрэгжүүлэх чиг үүргийг бие даан гүйцэтгэдэг. Тэдгээрийн удирдлагыг Конгресс, эсвэл Ерөнхийлөгч томилдог бөгөөд салбарын сайдаас хамааралгүй байдаг. Их Британи - Executive Agencies Их Британи улсад агентлагуудыг ихэвчлэн “Executive Agency” гэж нэрлэдэг ба тэдгээр нь яамнаас хамааралтай боловч үйл ажиллагааны хувьд тодорхой эрх мэдэл бүхий нэгж байдаг. Тэднийг яамны дэргэд ажиллуулдаг ч, гүйцэтгэлийн гэрээтэй (performance-based contract)   ажиллуулдаг онцлогтой. Ингэснээр хариуцлагын ил тод байдлыг нэмэгдүүлдэг. Япон - Independent Administrative Institutions Япон улсад “Independent Administrative Institution”  гэх бүтцээр ажилладаг байгууллагууд нь тодорхой чиг үүргийг гүйцэтгэхдээ хараат бус, санхүүгийн хувьд ч тогтвортой байдлаар хангагдсан байдаг. Жишээлбэл, олон нийтийн мэдээллийн байгууллагууд, эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүд агентлагийн бүтцээр ажиллаж, төсвийн ерөнхий захирагч биш хэлбэрээр зохицуулагддаг. Эдгээр жишээнээс харахад олон улсад агентлагийн ангилал, чиг үүрэг, статус, томилгооны бүтэц нарийн зохицуулагдаж, бодлогын шийдвэр, гүйцэтгэлийн хариуцлага хоёрын зааг тодорхой байна. Монгол Улс агентлагийн тогтолцоогоо боловсронгуй болгохдоо гадаад улсад хэрэгждэг зарчмуудын судалгаа хийж, тодорхой зааг, бие даасан байдлын баталгааг хуульчилсан байдлаар нэвтрүүлэх шаардлагатай байна. VI. Дүгнэлт Монгол Улсад Засгийн газрын тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч агентлагуудын ангилал, чиг үүргийг онолын болон хууль зүйн үндэслэл, бодит практикт тулгуурлан судалсан энэхүү ажил нь захиргааны байгууллагын тогтолцоог шинжлэх, түүний эрх зүйн зохицуулалтын уялдааг үнэлэхэд чиглэв. Судалгааны үр дүнд дараах үндсэн дүгнэлтийг гаргав. Нэгдүгээрт,  агентлагуудын албан ёсны ангилал (тохируулагч, хэрэгжүүлэгч) болон тэдгээрийн бодит чиг үүрэг, салбарын хуулиар тодорхойлсон эрх хэмжээний хооронд зөрүү ажиглагдаж байна. Зарим агентлаг тохируулах болон хэрэгжүүлэх үүргийг зэрэгцүүлэн хэрэгжүүлдэг бөгөөд энэ нь анхдагч чиг үүргийг тодорхойлох, хууль тогтоомжийн уялдаа холбоог хангах шаардлагыг бий болгож байна. Хоёрдугаарт,  агентлагийн нэршил, бүтэц, эрх хэмжээний статус нь нэгдсэн ойлголтгүй байгаа нь тогтолцооны төвөгтэй байдлыг нэмэгдүүлж, институтийн засаглалын тодорхойгүй байдал үүсгэж байна. Жишээлбэл, газар, хороо, ерөнхий газар гэх нэршил нь эрх зүйн статустайгаа нийцэхгүй тохиолдол ч байна. Гуравдугаарт,  зохицуулалтын чиг үүрэг бүхий агентлагуудын хувьд бие даасан байдлыг хуульд илүү тодорхой, шууд заах шаардлага урган гарч байна. Төсөв, удирдлагын томилгоо, хариуцлагын тогтолцоо нь бодит байдал дээр улс төр, яамдын нөлөөлөлд өртөж буй нь зохицуулалтын үр нөлөөг сулруулж болзошгүй байна. Дөрөвдүгээрт,  агентлагийн тогтолцоог олон улсын жишиг, нэр томьёотой, мөн онолын суурь хандлагуудтай харьцуулж үзэх нь оновчтой ангилал хийх, институтийн шинэчлэл төлөвлөхөд чухал ач холбогдолтой юм. Тиймээс, Монгол Улсад агентлагийн тогтолцоог боловсронгуй болгохын тулд бодлогын болон эрх зүйн түвшний зохицуулалт хийх шаардлагатай гэж үзэв. Үүнд: Агентлагийн нэршил, бодит чиг үүргийн уялдааг хангах; Эрх зүйн статусыг (газар, хороо гэх мэт) тодорхой болгох; Бие даасан байдлыг хангах төсөв, томилгооны эрх зүйн баталгааг бий болгох; Албан ёсны тогтоол, салбарын хууль тогтоомж, бодит хэрэгжилтийн уялдааг хангах; Засгийн бүтцийн зохион байгуулалтыг онолын суурьтай уялдуулан шинэчлэх. Судалгааны хязгаарлалт ба судалгааны цаашдын чиглэл Энэхүү судалгаа нь зөвхөн Монгол Улсын Засгийн газрын харьяа агентлагийн чиг үүрэг, бүтэц, эрх зүйн зохицуулалтад төвлөрсөн бөгөөд орон нутгийн захиргааны нэгж, Үндсэн хуулиар тогтоосон бие даасан байгууллагууд, гүйцэтгэлийн хяналтын механизм зэрэг асуудлыг хамарсангүй. Цаашид агентлагуудын үр нөлөөний үнэлгээ, нийтийн үйлчилгээний чанар, бодлогын хэрэгжилт, иргэдийн хүлээлт зэрэг сэдвээр гүнзгийрүүлсэн судалгаа хийх нь бодлого боловсруулагчдад практик тус дэмтэй байж чадна. Ж.Танан Ашигласан эх сурвалж УИХ . (2015, 6 19). Захиргааны ерөнхий хууль . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ . (1993, 5 06). Монгол Улсын Засгийн газрын тухай хууль . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ . (2023, 7 10). Засгийн газрын бүтцийн тухай хууль . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ . (2005, 11 17). Санхүүгийн зохицуулах хорооны эрх зүйн байдлын тухай хууль . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ . (2010, 6 10). Өрсөлдөөний тухай хууль (Шинэчилсэн найруулга) . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ . (2001, 2 01). Эрчим хүчний тухай хууль . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ . (2001, 10 18). Харилцаа холбооны тухай хууль (Шинэчилсэн найруулга) . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ . (2023, 7 07). Иргэний нисэхийн тухай хууль (Шинэчилсэн найруулга) . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ . (2025). Засгийн газрын тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч агентлагийн жагсаалт . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ . (2004, 4 15). Засгийн газрын агентлагийн эрх зүйн байдлын тухай хууль . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ . (1992, 1 13). Монгол Улсын Үндсэн хууль . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. Б.Төрболд. (2024, 1 03).   Бие даасан байгууллагын томилгооны эрх зүйн зохицуулалт . Legaldata.mn. Miller, G. J. (2005, June). The Political Evolution of Principal - Agent Models. Annual Review of Political Science , 203-225. Majone, G. (1997, May). the Positive to the Regulatory State: Causes and Consequences of Changes in the Mode of Governance. Journal of Public Policy, 17 (2), 139-167. Hood, C. (1991). A Public Management for all seasons? Public Adminisration, 69 (1), 3-19. Rondinelli, D. A. (1981). Government decentralization in comparative perspective: theory and practice in developing countries. International review of administrative sciences, 47 (2), 133-145. OECD. (2005). Modernizing Government The Way Forward.  Paris: OECD Publishing. УИХ . (2019, 3 22). Татварын ерөнхий хууль (Шинэчилсэн найруулга) .  Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ . (2008, 5 20). Гаалийн тухай хууль (Шинэчилсэн найруулга) .  Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ . (2023, 7 07). Нийгмийн даатгалын ерөнхий хууль (Шинэчилсэн найруулга) .  Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ . (2023, 7 07). Боловсролын ерөнхий хууль (Шинэчилсэн найруулга) .  Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ . (2017, 12 21). Стандартчилал, техникийн зохицуулалт, тохирлын үнэлгээний итгэмжлэлийн тухай хууль .  Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. Зүүлт тайлбар [1]  2024 оны 7 дугаар сард батлагдсан Өрсөлдөөний тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр Шударга өрсөлдөөн, хэрэглэгчийн төлөө газрын нэрийг Монополын эсрэг газар болгон өөрчилсөн. #LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүй #ЭрхЗүйнБлог #ЗахиргааныЭрхЗүй #Агентлаг #ТохируулагчАгентлаг #АгентлагийнАнгилал #ХэрэгжүүлэгчАнгилал #ХуульЗүйнҮндэслэл #АгентлагийнЧигҮүрэг #Яам #ЗасгийнГазар #ЭрхЗүйнСтатус #Төсөв #УдирдлагынТомилгоо #МонополынЭсрэгГазар #УлсынИхХураг #ЗасгийнГазар #НийтийнҮйлчилгээ #ЗохицуулалтынБайгууллага #ТөрийнЗахиргааныБайгууллага #ЭрхЗүйнБайдал #БодлогоТодорхойлогч #Бүтэц #ЗохионБайгуулалт #ҮндсэнХууль #ТэгшБайдал #ТөрийнҮйлАжиллагаа #ШударгаЁс #ХуульЁс #Хариуцлага #ТөрийнЗахиргааныТогтолцоо #ЕрөнхийСайд #Сайд #НутагДэвсгэр #ТөрийнҮйлчилгээ #БүтцийнБүдүүвч #Тусгаарлах #ЗахиргааныЕрөнхийХууль #ХуульЗүйнШаардлага #Онол #ЭрхзүйнЗохицуулалт #АгентынОнол #АгентлагийнЭрхлэхНийтлэгАсуудал #ХуулиарОлгосонХүрээ #Ерөнхийлөгч #Стратеги #ТөсвийнЕрөнхийЗахирагч #Аймаг #НийгмийнБаталгаа #ХүнийЭрх #ЗахиргааныХэмХэмжээнийАкт #БиеДаасанЗохионБайгуулалтБүхийАгентлаг #ХүнийЭрхийнҮндэснийГазар #СанхүүгийнЗохицуулахХороо #ЭрчимХүчнийЗохицуулахХороо #ТөрийнБүтэц #ХарилцааХолбооныЗохицуулахХороо #НийтийнЗахиргааныШинэчлэл #ЧигҮүргээрАнгилахЗагвар #НийтийнУдирдлагынШинэОнол

https://www.academia.edu/44196327/Хөх_дэвтэр https://www.academia.edu/18862676/Их_засаг_хууль12 #LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүй #ЭрхЗүйнОнол #ИхЗасагХууль #ЧингисХаан #ХөхДэвтэр #МонголынНууцТовчоо #МонголынТөр #МонголынТөрЭрхЗүйнТүүх #ЭрүүгийнЭрхЗүй #ӨмчийнЭрх #НийгмийнХэвЖурам #ХуулийнӨмнөЭрхТэгшБайхЗарчим #ГэмтХэргийнШийтгэл #МонголынЭзэнтГүрэн #МонголынНутагДэвсгэр #ЗанЗаншил #Соёл #Уламжлал #АлбанЁсныХууль #ЭрүүгийнГэмтХэрэг #ИргэнийМаргаан #Татвар #Засаглал #Гэрлэлт #ГэрБүл #ХэмХэмжээ #НийгмийнБайрСуурь #Хохирол #ГэмБуруу #ХувийнӨмч #ЭдийнЗасгийнТогтвортойБайдал #НийгмийнХэвЖурам #Ял #ГэмтЭтгээдийнСанааЗорилго #ГэмтХэрэгҮйлдэгдсэнНөхцөлБайдал #НийгмийнДэгЖурам Music by Adrian von Ziegler https://www.youtube.com/watch?v=9xSS5rAO2RE

Хураангуй Монгол улс нь олон улсын нэгэн адил тогтвортой хөгжил, нийгмийн дэвшилд хүрэхийн тулд эдийн засаг дахь эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх нь чухал гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн улс билээ. Энэхүү судалгаа нь сүүлийн үед хурцаар тавигдаж буй жендэрийн эдийн засаг, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийн талаар шинжлэх ухааны мэдлэгт хувь нэмэр оруулахын зэрэгцээ зөв ойлголт, сэтгэлгээг төлөвшүүлэх давхар зорилгыг агуулж байгаа болно. Эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлснээр эдийн засгийн өсөлт, ядуурлыг бууруулах, жендэрийн тэгш байдал, эрүүл мэнд, нийгмийн эв нэгдэлд нөлөө үзүүлэхийн зэрэгцээ соёл, институтийн хүчин зүйлс эмэгтэйчүүдэд боломжийг бүрдүүлнэ. Нийгэм, эдийн засгийн бүхий л түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлснээр бий болох үр нөлөөг судалгаа, шинжилгээний үр дүнд үндэслэн зөв, оновчтой тодорхойлсноор жендэрийн тэгш байдал, хөгжлийг ахиулах болно. Цаашлаад баримт нотолгоонд суурилсан бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх, бодит үр дүнд хүрэх ач холбогдолтой юм. Түлхүүр үгс: э мэгтэйчүүдийн оролцоо, хүйсийн тэгш байдал, нийгэм-эдийн засгийн үр нөлөө, эрх мэдэл, хөгжил Удиртгал Судалгааны зорилго Монгол улсад эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлснээр нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх нөлөөллийн судалгаа нь (i) эдийн засаг дахь эмэгтэйчүүдийн оролцооны өнөөгийн байдалд цогц үнэлгээ өгөх зорилготой. Түүнчлэн (ii) эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлснээр эдийн засгийн өсөлтийг хангах, ядуурлыг бууруулах, жендэрийн тэгш байдалд хүрэх, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний хүртээмжийг нэмэгдүүлэх, нийгмийн эв нэгдэлд нөлөө үзүүлэх ба эдгээрийг үндэслэлтэй шинжлэн тайлбарлахыг зорилоо. Энэхүү судалгаа нь (iii) жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх талаар олон нийтийн сэтгэлгээг өөрчлөх түвшний гүн гүнзгий ойлголт өгөх, харах өнцгийг чиглүүлэн тохируулах ; (iv) жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхтэй холбоотой боломж ба сорилтуудыг тодорхойлох зорилготой юм. Энэ хүрээнд, эмэгтэйчүүдийн эдийн засаг дахь оролцоонд нөлөөлж буй институтийн саад бэрхшээл, соёлын хэм хэмжээ, бодлогын тогтолцоо, нөөцийн хүртээмж зэрэг хүчин зүйлийг судлав. Түүнчлэн, (v) судалгааны үр дүнд үндэслэн жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд баримтлах бодлого, гарч болох үр дүнгийн талаар ойлголт өгөх зорилготой. Үүнд эмэгтэйчүүдийн эдийн засгийн оролцоог дэмжих, жендэрийн ялгааг арилгахад чиглэсэн үр дүнтэй бодлогын арга хэмжээ, хөтөлбөр, стратегийг тодорхойлох, өнөөгийн бодлогын бодит амьдрал дээрх хэрэгжилт, гарч буй эерэг болон сөрөг үр дүн зэрэг багтана. Эцэст нь уг судалгаа нь (vi) жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах санаачилга бүхий үйл ажиллагаанд оролцдог бодлого боловсруулагчид, төрийн болон төрийн бус байгууллагууд, бусад оролцогч талд баримтад суурилсан шийдвэр гаргахад мэдээлэл өгөх зорилготой. (vii) Судалгааны үр дүнг оролцогч талуудын оролцоотойгоор хэвлэл, хурал зэргээр түгээн дэлгэрүүлэх замаар эдгээр чухал асуудлын талаарх мэдлэгийг дээшлүүлэх, цаашдын судалгаа, яриа хэлэлцүүлгийг идэвхжүүлэх зорилттой. Эдгээр хүчин чармайлтаар уг судалгаа нь жендэрийн эдийн засаг, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх, нийгэм-эдийн засгийн хөгжлийн талаарх одоогийн мэдлэгт хувь нэмрээ оруулж, алсдаа илүү хүртээмжтэй, эрх тэгш нийгмийг бий болгохыг эрмэлзэж байна. Судлагдсан байдлын судалгаа Монголд эмэгтэйчүүдийн оролцооны талаарх судалгаанууд Монгол дахь эмэгтэйчүүдийн оролцооны талаарх судалгаанууд нь эдийн засаг, нийгэм дэх жендэрийн динамикийн талаар үнэтэй ойлголтуудыг өгчээ. Судалгаанууд нь ажиллах хүчний оролцоо, жендэрийн цалингийн ялгаа, эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэлт, улс төрийн төлөөлөл, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулахад нийгэм соёлын хүчин зүйлсийн нөлөөлөл зэрэг өргөн хүрээний сэдвийг хамарсан байна. Монгол улсын ҮСХ-ны хийсэн судалгаанд эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг салбар, боловсролын түвшин, газарзүйн бүс нутгаар нь ялгаж харуулжээ. Энэ судалгаа нь эмэгтэйчүүдийн албан ёсны хөдөлмөр эрхлэх боломж, ялангуяа хот суурин газар болон зарим үйлдвэрүүдэд тэгш бус байгааг илрүүлсэн (ҮСХ) . Бусад судалгаа нь эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн цалингийн ялгааг бий болгож буй хүчин зүйлсийг судалж, Монгол дахь жендэрийн цалингийн зөрүүг судалжээ. Эдгээр судалгаануудад цалингийн зөрүүг бий болгож буй гол хүчин зүйлийг ажил мэргэжил, боловсролын хувьд ялгаварлан гадуурхах явдал хэмээн тодорхойлжээ (Олон Улсын Хөдөлмөрийн байгууллага) (Б.Болдмаа) . Эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэлтийн талаарх судалгаанд Монголын бизнес эрхлэгч эмэгтэйчүүдэд тулгарч буй бэрхшээл, боломжуудыг тусгасан байдаг. Энэ чиглэлийн судалгаанаас үзэхэд санхүүгийн хүртээмж хязгаарлагдмал, бизнесийн сүлжээ байхгүй, бизнесийн орчинд жендэрийн өрөөсгөл хандлага зэрэг саад бэрхшээлийг онцолжээ. Үүнээс гадна, эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэлтийг дэмжих, эдийн засгийн чадавхыг бэхжүүлэхэд төрийн бодлого, дэмжлэг үзүүлэх хөтөлбөрүүдийн гүйцэтгэх үүргийг судалсан байна (Эдийн засгийн бодлого, өрсөлдөх чадварын судалгааны төв) . Улс төрийн төлөөллийн асуудал судалгааны сэдэв байсаар ирсэн бөгөөд орон нутгийн болон үндэсний хэмжээнд шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог судалсан судалгаанууд байдаг. Эдгээр судалгаанууд нь сонгогдсон албан тушаалд эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл, улс төрийн манлайллын үүрэгт жендэрийн квот, улс төрийн намын динамик, нийгэм соёлын хүчин зүйлсийн нөлөөллийг үнэлсэн байна (Нийгмийн бодлого хөгжил судалгааны хүрээлэн) . Түүнчлэн, Монгол дахь эмэгтэйчүүдийн чадавхыг бүрдүүлж буй нийгэм-соёлын хүчин зүйлсийн талаар чанарын судалгаа хийсэн байна. Эдгээр судалгаанууд нь уламжлалт жендэрийн үүрэг, соёлын хэм хэмжээ, гэр бүл, нийгэм дэх эмэгтэйчүүдийн гүйцэтгэх үүргийн талаарх нийгмийн хүлээлтийг судалжээ. Угсаа гарал, нийгэм-эдийн засгийн байдал зэрэг хүйсийг тодорхойлох бусад хүчин зүйлтэй огтлолцож буй эсэхийг авч үзжээ (Залуу судлаачдыг дэмжих сан) . Ерөнхийдөө эмэгтэйчүүдийн оролцооны талаарх судалгаанууд нь эдийн засаг, нийгэмд эмэгтэйчүүдийн өмнө тулгарч буй боломж, сорилтуудын талаар үнэтэй ойлголтуудыг өгсөн гэж дүгнэлээ. Судалгаанууд нь жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн бодлогын мэтгэлцээн, нөлөөллийн хүчин чармайлт, хөтөлбөрийн арга хэмжээний талаар мэдээлэл өгсөн. Гэсэн хэдий ч мэдлэгийн ялгааг арилгах, сэтгэлгээний өөрчлөлтийг төлөвшүүлэх, жендэрийн тэгш байдлын зорилтод хүрэх ахиц дэвшлийг хянахын тулд нэмэлт судалгаа хийх шаардлагатай хэвээр байна. Жендэрийн эдийн засгийн олон улсын болон бүс нутгийн хэтийн төлөв Жендэрийн эдийн засгийн талаарх олон улсын болон бүс нутгийн үзэл баримтлал нь жендэрийн тэгш бус байдлын нийгэм-эдийн засгийн динамик болон ялгаатай нөхцөл байдалд эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх талаар үнэ цэнтэй ойлголтуудыг өгдөг. Эдгээр хэтийн төлөв нь дэлхий, бүс нутаг, үндэсний түвшинд жендэрийн тэгш байдлыг дэмжих, эмэгтэйчүүдийн эрхийг ахиулахад чиглэсэн судалгаа, бодлого, санаачилгуудыг хамардаг. Жендэрийн эдийн засгийн талаарх олон улсын болон бүс нутгийн хэтийн төлөвийн зарим гол сэдвүүдийг жагсаав. Дэлхийн эдийн засгийн форумаас жил бүр жендэрийн ялгааны тайлан гаргадаг бөгөөд энэ тайланд янз бүрийн улс орнуудын жендэрийн ялгааг эдийн засгийн оролцоо, боломж, боловсролын түвшин, эрүүл мэнд, улс төрийн эрх мэдэл зэрэгт үндэслэн үнэлдэг. Эдгээр тайлангууд нь дэлхий даяарх жендэрийн ялгааг иж бүрэн тоймлон харуулдаг бөгөөд цаг хугацааны явцад жендэрийн тэгш байдлыг хангахад чиглэсэн ахиц дэвшилд үнэлгээ өгдөг байна (World Economic Forum) . НҮБ-ын ТХЗ, Жендэрийн тэгш байдал нь 2030 он хүртэлх Тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөрийн үндсэн зарчим бөгөөд ТХЗ-д жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхтэй холбоотой тодорхой зорилтуудыг тусгасан байдаг. ТХЗ-д хүрэх олон улсын хүчин чармайлт нь боловсрол, эрүүл мэнд, эдийн засгийг чадавхжуулах, улс төрийн оролцоо зэрэг салбарт жендэрт нийцсэн бодлого, хөрөнгө оруулалт чухал болохыг онцолжээ (UNDP) . Европын холбоо, Африкийн холбоо, Зүүн өмнөд Азийн улсуудын холбоо, Америкийн улсуудын байгууллага зэрэг бүс нутгийн байгууллагууд , тус тусын бүс нутагт жендэрийн тэгш байдлыг дэмжих бодлого, санаачилга гаргасан. Эдгээр хүчин чармайлтад бүс нутгийн үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, чадавхыг бэхжүүлэх хөтөлбөр, жендэрийн ялгааг арилгах, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулахад чиглэсэн нөлөөллийн кампанит ажил зэрэг багтана (Central Asia Regional Economic Cooperation) (UNDP) . Олон улсын байгууллага, эрдэм шинжилгээний байгууллага, төрийн бус байгууллагууд (ТББ) хөдөлмөрийн зах зээлийн оролцоо, цалингийн зөрүү, боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээний хүртээмж, эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэлт, улс төрийн төлөөлөл зэрэг жендэрийн эдийн засгийн янз бүрийн асуудлаар судалгаа хийж, мэдээлэл цуглуулдаг. Эдгээр судалгаа нь жендэрийн тэгш бус байдалд нөлөөлж буй хүчин зүйлсийн талаарх нотолгоонд суурилсан ойлголтыг өгч, бодлого боловсруулах, хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд мэдээлэл өгдөг байна (European Commission) . Олон улсын хөгжлийн агентлагууд жендерийн асуудлыг бодлого боловсруулах бүх салбар, түвшинд нэвтрүүлэхийг дэмжин уриалдаг. Жендэрийн үзэл баримтлал нь бодлого, хөтөлбөр, төслүүдийг боловсруулах, хэрэгжүүлэх, хяналт тавих, үнэлэхэд жендэрийн үзэл баримтлалыг нэгтгэн, тэдгээр нь эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүдийн онцгой хэрэгцээ, тэргүүлэх чиглэлийг хангахад чиглэгддэг байна. Олон улсын байгууллагуудын зүгээс засгийн газар, иргэний нийгмийн байгууллага болон бусад оролцогч талд жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн хүчин чармайлтаа бэхжүүлэхийн тулд техникийн туслалцаа , чадавхыг бэхжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлдэг. Энэхүү дэмжлэг нь байгууллагын чадавхыг нэмэгдүүлэх, жендэрт нийцсэн засаглалыг дэмжих зорилгоор сургалтын хөтөлбөр, мэдлэг хуваалцах, нөөцийг дайчлах зэрэг орно. Засгийн газар, бизнес эрхлэгчид, иргэний нийгэм, олон улсын байгууллагуудын хамтын ажиллагаа нь жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг дээшлүүлэхэд чухал ач холбогдолтой. Төр, хувийн хэвшлийн түншлэл нь жендэрийн оролцоотой бодлого, санаачилгыг хэрэгжүүлэх, эмэгтэйчүүдийн эдийн засгийн чадавхыг нэмэгдүүлэх, шийдвэр гаргах үйл явцад эмэгтэйчүүдийн манлайлал, оролцоог бий болгохын тулд нөөц, туршлага, сүлжээг ашиглах боломжтой. Эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах хөдөлгөөнүүд жендэрийн тэгш байдлын хөтөлбөрийг олон улсын болон бүс нутгийн түвшинд ахиулахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Эдгээр хөдөлгөөнүүд нь олон нийтийн дэмжлэгийг дайчлан, жендэрийн асуудлын талаарх мэдлэгийг дараагийн түвшинд гаргах, ялгаварлан гадуурхах, эмэгтэйчүүдийн эсрэг хүчирхийлэл болон жендэрт суурилсан дарангуйллын бусад хэлбэрийг арилгахын тулд бодлогын өөрчлөлт, эрх зүйн шинэчлэлийг сурталчлах зорилготой аж (Burkett) . Тоймловол, жендэрийн эдийн засгийн талаарх олон улсын болон бүс нутгийн үзэл баримтлал нь жендэрийн тэгш бус байдал, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах олон талт шинж чанар, түүнчлэн дэлхий даяар жендэрийн тэгш байдлыг хангахад чухал ахиц дэвшил гаргахад шаардлагатай стратеги, түншлэлийг чухалчилдаг байна. Эдгээр хэтийн төлөв нь жендэрийн динамикийг бүрдүүлдэг эдийн засаг, нийгэм, улс төр, соёлын хүчин зүйлсийн цогц харилцан үйлчлэлийг ойлгох хүрээ болж, нийтэд хүртээмжтэй, тогтвортой хөгжлийг дэмжих хүчин чармайлтыг нэмэгдүүлэхэд мэдэгдэхүйц байдлаар нөлөө үзүүлдэг байна. Онолын үндсэн суурь ойлголтууд Жендэрийн эдийн засаг болон эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэхийн нийгэм-эдийн засгийн үр нөлөөг ойлгоход хэд хэдэн онолын үндэс, үзэл баримтлал чухал үүрэгтэй. Эдгээр нь эдийн засаг, нийгэм дэх жендэрийн динамикийг бүрдүүлдэг эдийн засаг, нийгэм, соёл, институтийн хүчин зүйлсийн цогц харилцан үйлчлэлийг судлах аналитик хэрэгслээр хангадаг. Хүний капиталын онол нь боловсрол, сургалт, ур чадварыг хөгжүүлэхэд оруулсан хөрөнгө оруулалт нь хувь хүний бүтээмж, орлого олох боломжид хувь нэмэр оруулдаг гэж үздэг. Жендэрийн эдийн засгийн хүрээнд хүний капиталын онол нь эмэгтэйчүүдийн эдийн засгийн оролцоо, эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхийн тулд боловсрол, ур чадвараа дээшлүүлэх боломжийг тэгш хүртээмжтэй байлгахын чухлыг онцолдог байна (Robinson & Raechele Pope) . Нийгмийн хэм хэмжээ, хүлээлт нь эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүст өрх болон хөдөлмөрийн зах зээл дэх өөр өөр үүрэг, хариуцлагыг хэрхэн хуваарилж байгааг жендэрийн хөдөлмөрийн хуваарилалтын үзэл баримтлал авч үздэг. Энэхүү хөдөлмөрийн хуваагдал нь ихэвчлэн бага цалинтай, албан бус салбарт эмэгтэйчүүд харьцангуй бага төлөөлөлтэй, харин өндөр цалинтай болон албан ёсны салбарт эрэгтэйчүүд давамгайлж байгаа тул ажил мэргэжлээр тусгаарлахад хүргэдэг (Crompton) . Хүйс, арьс өнгө, үндэс угсаа, анги, бэлгийн хандлага, чадвар зэрэг олон хүчин зүйлээс хувь хүний онцлог, туршлага шалтгаална гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөг онол . Жендэрийн эдийн засгийн хүрээнд, гадуурхагдсан болон эмзэг бүлгийн эмэгтэйчүүдэд тулгардаг өвөрмөц сорилтуудыг онцолж, ялгаварлан гадуурхах, тэгш бус байдлын огтлолцсон хэлбэрүүдийг шийдвэрлэхийн чухлыг онцолдог (Coaston) . Феминист эдийн засаг нь эдийн засгийн гол онол, арга зүйг жендэрийн ялгаа, эмэгтэйчүүдийн туршлагыг зохих ёсоор тайлбарлаж чадаагүй гэж шүүмжилдэг. Феминист эдийн засагчид эмэгтэйчүүдийн хийж буй цалин хөлсгүй халамжийн ажил, жендэрийн хэм хэмжээний эдийн засгийн шийдвэр гаргахад үзүүлэх нөлөө, эмэгтэйчүүдийн эдийн засагт оруулах хувь нэмрийг үнэлэхийн ач холбогдлыг авч үздэг эдийн засгийн шинжилгээнд илүү хүртээмжтэй, жендэрийн мэдрэмжтэй хандлагыг дэмждэг байна (Feminist Economics) . Асрамжийн эдийн засгийн тогтолцоо нь өрх, олон нийт, эдийн засгийг тогтвортой байлгахад асаргаа, гэрийн ажил, олон нийтийн ажил зэрэг цалингүй асрамжийн ажлын чухал үүргийг хүлээн зөвшөөрдөг. Эмэгтэйчүүд асаргаа сувилгааны ажлыг гүйцэтгэдэг бөгөөд энэ ажлыг хүлээн зөвшөөрөхгүй, дэмжихгүй байгаа нь хөдөлмөрийн зах зээл болон нийгэмд жендэрийн тэгш бус байдлыг бий болгоход хүргэдэг (International Labour Organization) . Нийгмийн нөхөн үржихүйн онол нь нийгэм, эдийн засгийн нөхөн үржихүйн үйл явц, түүний дотор ажиллах хүчний нөхөн үйлдвэрлэл, нийгмийн шатлал, жендэрийн үүргийг судалдаг. Энэхүү хүрээ нь үйлдвэрлэл, нөхөн үржихүйн харилцан уялдаа холбоог авч үзэн, жендэрийн тэгш бус байдлыг нийгмийн институт, практик үйл ажиллагаануудаар дамжуулан мөнхжүүлэх, үржүүлэх арга замуудыг судалдаг (Bhattacharya) . Эрх олгох, Агентлаг, Хүчний талаар онол. Хувь хүн өөрийн амьдрал болон эргэн тойрныхоо ертөнцийг бий болгохын тулд сонголт, үйлдэл хийх чадвартай байх ёстой. Үүнээс гадна, эрх мэдлээ хэрэгжүүлэх, зорилгодоо хүрэх хувь хүний чадавх нөөцөө өргөжүүлэх бололцоотой байх ёстой. Жендэрийн эдийн засгийн хүрээнд эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг ойлгох нь хүртээмжтэй хөгжлийг хөхүүлэн дэмжих, жендэрийн тэгш бус байдлыг эсэргүүцэхэд чухал (Drydyk) . Институтийн эдийн засаг нь эдийн засгийн зан төлөв, үр дүнг бүрдүүлэхэд албан ёсны дүрэм, хууль тогтоомж, бодлого, түүнчлэн албан бус хэм хэмжээ, ёс заншил, практик зэрэг байгууллагын гүйцэтгэх үүрэгт анхаарлаа хандуулдаг. Жендэрийн эдийн засгийн хүрээнд институционализм нь илүү хүртээмжтэй, тэгш эдийн засгийн тогтолцоог бий болгохын тулд ялгаварлан гадуурхах хууль тогтоомж, бодлогыг шийдвэрлэхийн зэрэгцээ жендэрийн хэм хэмжээ, хэвшмэл ойлголтыг эсэргүүцэхийн чухлыг онцолж байна (Steinmo) . Эдгээр онолын үндэслэл, үзэл баримтлал нь эдийн засаг, нийгэм дэх эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, жендэрийн тэгш байдлыг хангах нийгэм-эдийн засгийн үр нөлөөг шинжлэх үндэс суурь болж өгдөг. Эдгээр хэтийн төлөвийг судалгаа шинжилгээ, бодлого боловсруулах, нөлөөллийн хүчин чармайлтад нэгтгэснээр оролцогч талууд эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх, нийгэм-эдийн засгийн хөгжилд илүү хүртээмжтэй, тогтвортой арга замыг бий болгохын төлөө ажиллана. Монголын эдийн засаг дахь эмэгтэйчүүд Монгол эмэгтэйчүүдийн түүхэн үүрэг, статус Түүхэн хөгжлийн явцад Монгол эмэгтэйчүүд уламжлалт жендэрийн үүргийнхээ хүрээнд нийгмийн янз бүрийн салбарт тэр дундаа эдийн засагт чухал үүрэг гүйцэтгэж ирсэн байдаг. Монгол эмэгтэйчүүдийн түүхэн үүрэг, статусын талаар өгүүлсэн, нийгэмд эрэгтэйчүүдтэй харьцуулахад харьцангуй тэгш эрх эдэлж байсан гэдгийг онцолсон, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн, борлуулалтаараа тэргүүлсэн хэд хэдэн бүтээлийг дурдаж болно. Тухайлбал, Жон Мэний “Монголын эзэнт гүрэн: Чингис хаан, түүний өв залгамжлагчид ба орчин үеийн Хятад улс байгуулагдсан нь” түүхэн намтар бүтээлд Монголын эзэнт гүрэн, Чингис хаан болон түүний залгамжлагчдын тухай өгүүлдэг ба нийгмийн асуудлууд, тэр дундаа дайны үед эрчүүдийн эзгүйд гэр орон, эд хөрөнгөө удирдах зэрэгт эмэгтэйчүүдийн эдэлж байсан чухал эрх чөлөө, үүрэг хариуцлагыг авч үзжээ (Man) . Линда Күүк Жонсоны “Байлдан дагуулах үеийн эмэгтэйчүүд: Лиао ба Жин Хятад дахь хүйс ба өвөрмөц байдал” гэх жендерийн судалгааны бүтээлд Монголчуудтай соёлын харилцаатай байсан Кидан, Жүрчэн зэрэг Хан үндэстний бус хүмүүс байгуулсан Ляо (907–1125) ба Жин (1115–1234) гүрний үеийн эмэгтэйчүүдийн үүрэг, статусыг авч үзсэн. Эдгээр нийгэмд эмэгтэйчүүд ихэвчлэн эрх мэдэлтэй албан тушаал хашиж, улс төр, эдийн засгийн амьдралд идэвхтэй үүрэг гүйцэтгэснийг өгүүлжээ (Johnson) . Дэвид Морганы “Монголчууд” түүхэн бүтээлд эмэгтэйчүүдийн үүрэг оролцоо, оруулсан хувь нэмрийг тэмдэглээд Монголын түүхийг цогцоор нь тайлбарлан харуулсан. Монголын нийгэм дэх жендэрийн тэгш байдлын асуудлууд, тухайлбал эмэгтэйчүүдийн гэр орноо удирдах, эдийн засгийн үйл ажиллагаанд оролцох, ялангуяа байлдан дагуулалт, эзэнт гүрэн байгуулах үед бие даасан, эрх мэдэлтэй байсан зэрэг асуудлыг хөнджээ (Morgan) . Чингис хаан судлаач “Чингис хаан” одонт АНУ-ын эрдэмтэн, антропологийн профессор Жак Уэтерфордын “Монголын их хатдын нууц товчоо Чингис хааны эзэнт гүрнийг охидууд нь аварч хамгаалсан түүх” түүхэн дэх эмэгтэйчүүдийн талаар бүтээлд Монголын эзэнт гүрний үед Чингис хааны охид, үр удамдаа анхаарч үүний зэрэгцээ, түүхэнд гүйцэтгэсэн онцгой үүргийн талаар дэлгэрэнгүй судалсан байдаг. Монгол эмэгтэйчүүд уламжлалт жендэрийн үүрэг, хүлээлтийг эсэргүүцэж, улс төрийн чухал эрх мэдэл, нөлөөг хэрэгжүүлж байсныг судалжээ (Weatherford) . Моррис Россабигийн “Монголчууд ба дэлхийн түүх” анхдагч эх сурвалжийн цуглуулга, төв азийн түүхэн бүтээлд Монголчуудтай холбоотой түүхэн баримт бичгийн орчуулгыг багтаасан бөгөөд эмэгтэйчүүд нийгмийн янз бүрийн асуудалд чухал оролцоотой байсан талаар мэдээллийг ихээр агуулдаг (Rossabi) . Эдгээр бүтээлүүд нь эмэгтэйчүүдийн түүхэн үүрэг, статусын талаар ойлголтыг өгч, нийгэмд харьцангуй тэгш эрхтэй, эрх мэдэлтэй байсан тохиолдлуудыг онцлон харуулжээ. Тэгш эрх гэсэн ойлголт нь түүх, соёлын нөхцөл байдлаас шалтгаалан өөр өөр байж болох ч эдгээр бүтээлүүд нь Монголын түүхэн дэх эмэгтэйчүүдийн туршлага, оруулсан хувь нэмрийг тод томруун гэрчлэн үлдээсэн байна. Харин сүүлийн үеийн бүтээлд нийгмийн ямар ч үүрэг рольд эрэгтэй эмэгтэй гэж ялгавартай ханддаггүй, Монголчуудад тийм ойлголт огт төлөвшөөгүй талаар зохиолч Б.Цэнддоогийн “Монгол 11 үгээр” номд дурджээ (Б.Цэнддоо) . Монголын эдийн засаг дахь эмэгтэйчүүдийн оролцоо Сүүлийн хэдэн арван жилд нийгэм, эдийн засгийн өөрчлөлтийг дагаад эдийн засаг дахь эмэгтэйчүүдийн оролцоонд мэдэгдэхүйц өөрчлөлт гарчээ. Уламжлал ёсоор манай улсын эдийн засаг нь бэлчээрийн мал аж ахуйд тулгуурласан нүүдлийн соёлтой бөгөөд эрэгтэйчүүд голлон мал маллах үүрэгтэй байсан бол эмэгтэйчүүд нь гэрийн ажил эрхэлж, малын гаралтай бүтээгдэхүүнийг ахуйн нөхцөлд боловсруулахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байв. Мал аж ахуй, газар тариалан, өрхийн аж ахуйн янз бүрийн салбарт эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн оролцоо байгалийн жамаар тэгш хуваарилагдсан байжээ. Гэхдээ онцлог нь хүүхэд хөгшдийг асран хамгаалах, хүмүүжүүлэх үүрэг эмэгтэйчүүдэд ногддог байсан. 1990 онд эдийн засгийн томоохон шинэчлэлийг хийж, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжсэний дараа эдийн засгийн төлөв байдалд томоохон өөрчлөлт гарсан. Энэхүү шилжилт нь эмэгтэйчүүдэд боловсрол, эрүүл мэнд, жижиглэн худалдаа, үйлчилгээ зэрэг шинэ салбарт орох боломжийг бий болгосон. Эмэгтэйчүүд уламжлалт ажил үүргээсээ гадуур албан ёсны ажилд оролцож эхэлсэн нь ажиллах хүчний төрөлжилтийг бий болгосон байна. Хотжилт, хөдөөгөөс хот руу чиглэсэн дотоодын шилжилт хөдөлгөөн нь эмэгтэйчүүдийн эдийн засаг дахь оролцоонд мөн нөлөөлсөн. Хөдөө орон нутгаас хот рүү шилжин суурьшсан олон эмэгтэйчүүд ажлын байр хайх болж, хотын хөдөлмөрийн зах зээлд эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг нэмэгдүүлэхэд хүргэсэн. Гэсэн хэдий ч эмэгтэйчүүд боловсрол, ур чадварын сургалтад хамрагдах боломж хязгаарлагдмал, албан бус хөдөлмөр эрхлэлтийн улмаас нийгмийн хамгаалал хангалтгүй байх зэрэг бэрхшээл үүсэж эхэлсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, орчин үеийн нөхцөл байдал, хотжилтын явцад жендэрийн уламжлалт үүрэг тодорхой салбаруудад бэхэжсэн ч эдийн засаг дахь эмэгтэйчүүдийн боломжуудын ялгааг бий болгосон гэж үзэж болно. Жендерийн талаар зарим статистик тоо баримт Монгол улс охид, эмэгтэйчүүдийн боловсрол эзэмших боломжийг сайжруулахад ихээхэн ахиц дэвшил гаргасан. Өнөөдөр жендерийн тэнцвэрт байдлын индекс буюу дээд боловсрол эзэмшиж байгаа эмэгтэй, эрэгтэйчүүдийн тооны харьцаа улсын хэмжээнд 1.36 буюу эмэгтэйчүүд давуу хувийг эзэлж байна (ҮСХ) . Боловсролын хувьд ахиц дэвшил гарсан ч хөдөлмөрийн зах зээлд хүйсийн ялгаа байсаар байна. Монгол улсад эмэгтэйчүүдийн ажиллах хүчинд оролцох оролцоо бусад улс оронтой харьцуулахад харьцангуй өндөр бөгөөд 15 ба түүнээс дээш насны эмэгтэйчүүдийн 58 орчим хувь нь ажиллах хүчинд оролцож байна (ҮСХ) . Гэсэн хэдий ч эмэгтэйчүүд ихэвчлэн хөдөө аж ахуй, жижиглэнгийн худалдаа, үйлчилгээ, боловсрол, эрүүл мэнд зэрэг цалин, хангамж бага, албан бус салбарт төвлөрч, өндөр цалинтай ажил, удирдах албан тушаалд ажиллах боломж хязгаарлагдмал байна. Нийт ажиллагчдад удирдах албан тушаалд ажиллаж байгаа эмэгтэйчүүдийн хувь 2022 оны байдлаар 40 байгаа ч энэхүү статистик тоо мэдээлэл нь нийт удирдах ажилтнуудад эзлэх эмэгтэйчүүдийн хувь, ахлах болон дунд шатны удирдах ажилтнуудад эзлэх эмэгтэйчүүдийн хувь гэсэн хоёр үзүүлэлтийг хамтад нь тооцсон үзүүлэлт юм (ҮСХ) . Бизнес эрхлэх нь эмэгтэйчүүдийн зүгээс харьцангуй илүү тэсвэр тэвчээр, шинийг санаачлан харуулах шаардлагыг тавьдаг. Эмэгтэйчүүдийн эзэмшдэг бизнесүүд нь эдийн засгийг төрөлжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулж, жижиглэн худалдаа, аялал жуулчлал, гар урлал зэрэг салбарт эдийн засгийн өсөлтийг хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Гэсэн хэдий ч бизнес эрхлэгч эмэгтэйчүүдэд санхүүгийн хүртээмж, зах зээлийн боломж, бизнесийн сүлжээ зэрэг бэрхшээл тулгарсаар байна. Хэдийгээр ижил ажилд адил цалин, нэмэгдэл хөлс тогтоох, ижил нөхцөл бүрдүүлэхэд чиглэсэн арга хэмжээг тусгасан хуулийн зохицуулалт байдаг ч (Жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай хууль) жендэрийн цалингийн ялгаа байсаар байна. Тухайлбал, аж ахуйн нэгж, байгууллагын ажиллагчдын тайлант хугацаанд цалин хөлс авсан ажиллагчдын тоогоор жигнэсэн нийт цалин хөлс болон тайлант хугацаанд цалин хөлс авсан ажиллагчдын тооны харьцаа буюу сарын дундаж цалин улсын дүнгээр 2023 оны 4 дүгээр улирлын байдлаар эрэгтэй 2’479.8 мянган төгрөг бол э мэгтэй 1’979.1 мянган төгрөг байна (ҮСХ) . Эмэгтэйчүүд ижил төстэй ажил, мэргэжлээр ажиллаж байсан ч эрэгтэйчүүдээс бага цалин авдаг. Жендэрийн цалингийн зөрүүнд нөлөөлж буй хүчин зүйлүүд нь ажил мэргэжлээр нь ялгаварлан гадуурхах, цалингүй асрах ажлын хариуцлага эмэгтэйчүүдэд харьцангуйгаар ногддогтой холбоотой. Эмэгтэйчүүдийн улс төрийн төлөөллийг дэмжих тал дээр томоохон ахиц дэвшил гаргаж, улсын их хуралд сонгогдсон буюу парламентад суудалтай эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь 17.1 (2022 оны байдлаар) байна хэмээн Үндэсний Статистикийн Хороо (ҮСХ) , НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн “Шийдвэр гаргах түвшинд жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжих нь” төслийн хүрээнд боловсруулан хамтран гаргадаг цуврал эмхэтгэлд дурджээ (ҮСХ) . Гэсэн хэдий ч эмэгтэйчүүд төрийн болон хувийн хэвшлийн аль алинд нь шийдвэр гаргах түвшинд хангалттай төлөөлөлгүй хэвээр байгаа нь бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэхэд үзүүлэх нөлөөллийг хязгаарладаг хүчин зүйл болдог байна. Жендэрийн тэгш байдлыг хангах эрх зүйн орчин, төрийн бодлого Монгол улс эрх зүй, бодлогын хүрээнд жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр хүчин чармайлт гаргаж ирсэн. 2011 онд батлагдсан Жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай хууль нь улс төр, эрх зүй, эдийн засаг, нийгэм, соёлын ба гэр бүлийн харилцаанд жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах нөхцөл бүрдүүлэх эрх зүйн үндсийг тодорхойлж, хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон харилцааг зохицуулах зорилготой юм. Тус хуульд “жендэрийн эрх тэгш байдал” гэж эрэгтэй, эмэгтэй хүн улс төр, эрх зүй, эдийн засаг, нийгэм, соёлын ба гэр бүлийн харилцаанд тэгш эрхтэй оролцож, эдийн засаг, нийгэм, соёлын хөгжлийн үр шимээс тэгш хүртэж, хөгжилд эрх тэгш хувь нэмрээ оруулснаар жендэрийн ялгаварлан гадуурхалтаас ангид байх хэмээн тодорхойлжээ (Жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай хууль) . Түүнчлэн 2017-2020 оны хооронд Монгол улсын жендэрийн тэгш байдлыг хангах үндэсний хөтөлбөр хэрэгжсэн (Үндэсний хөтөлбөр батлах тухай) . Жендэрийн үндэсний хороо нь жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах бодлогыг хэрэгжүүлэхэд төр, олон нийтийн тэнцүү оролцоог хангаж, тогтвортой ажиллах баталгааг бүрдүүлэх чиг үүрэгтэй (Жендэрийн үндэсний хороо) . Эдгээр сорилтыг шийдвэрлэх, эдийн засагт эмэгтэйчүүдийн бүрэн эрх тэгш оролцоог хангах таатай орчныг бүрдүүлэхийн тулд төр, иргэний нийгэм, хувийн хэвшлийн хамтын хүчин чармайлт шаардлагатай хэмээн харж байна. Жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрхийг тусгасан олон улсын гэрээ, конвенц Олон улсын хэд хэдэн гэрээ, конвенцод жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрхийг тусгасан байдаг. Тухайлбал, 1979 онд НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейгаас баталсан “Эмэгтэйчүүдийг алагчилах бүх хэлбэрийг устгах тухай конвенц” нь эмэгтэйчүүдийн эрхийн олон улсын хууль гэж тодорхойлогддог. Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал нь алагчилах үзлийг зөвшөөрөхгүй байх зарчмыг бататган, хүн бүр эрх чөлөөтэй, нэр төр, эрхийн хувьд тэгш төрдөг бөгөөд тус тунхаглалд заасан бүхий л эрх, эрх чөлөөг аливаа ялгаварлалгүйгээр, тухайлбал, хүйсээр ялгаварлалгүйгээр эдлэх ёстой хэмээн зарлан тунхагласан. Уг конвенцыг дэлхийн бараг бүх улс орнууд, тэр дунд манай улс 1981 онд соёрхон баталжээ (Эмэгтэйчүүдийг алагчилах бүх хэлбэрийг устгах тухай конвенц) . 1995 оны 9-р сарын 15 нд зохион байгуулагдсан Дэлхийн эмэгтэйчүүдийн IV чуулга уулзалтад ертөнцийн өнцөг булангаас өөр өөр соёлтой олон үндэстний 17,000 гаруй төлөөлөгчид, 30,000 гаруй нийгмийн идэвхтнүүд цорын ганц зорилго өвөртлөн нэгэн дээвэр дор Бээжин хотноо цугларсан билээ. Даян дэлхийн охид эмэгтэйчүүдийн эрх тэгш байдлыг хангах, нийгмийн бүхий л харилцаанд оролцох эрх, боломжийг нэмэгдүүлэх талаар дуу хоолойгоо нэгтгэн 189 орны төлөөлөгчид 2 долоо хоног чуулан төгсгөлийн баримт бичиг болох “Бээжингийн Тунхаглал болон түүнийг хэрэгжүүлэх Мөрийн Хөтөлбөр” -ийг баталсан юм. Энэ нь дэлхийн эмэгтэйчүүдийн хүний эрхийг хамгаалах, тэгш байдлыг тогтоон бэхжүүлэхэд чиглэсэн олон улсын хүчин чармайлт, хамтын ажиллагааг шийдвэрлэх 12 чиглэлд төвлөрүүлж, тэдгээр чиглэлд хэрхэн өөрчлөлт хийх арга замуудыг тодорхойлж чадсан хамгийн дэвшилтэт түүхэн баримт хэмээн үздэг билээ (The Beijing Declaration) . 2015 онд НҮБ-ын бүх гишүүн орнуудын баталсан “Тогтвортой хөгжлийн зорилтууд (ТХЗ) жендэрийн тэгш байдлыг хангах, бүх эмэгтэйчүүд, охидыг чадавхжуулах бие даасан зорилт (Зорилго 5)” багтсан болно. ТХЗ-д эмэгтэйчүүдийн эсрэг ялгаварлан гадуурхах, хүчирхийлэл, хор хөнөөлтэй үйлдлүүдийг таслан зогсоох, боловсрол, эрүүл мэнд, эдийн засгийн боломжийг тэгш хүртээмжтэй байлгах, шийдвэр гаргах үйл явцад эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжих зэрэг зорилтыг тавьсан (UNDP) . Жендэрийн тэгш байдлыг хангахад онцгой анхаарал хандуулдаггүй ч охид, хөвгүүдийн амьдралын бүхий л салбарт тэгш эрх эдлэх, тэгш боломжоор хангагдах эрхийг 1990 онд хүчин төгөлдөр болсон “Хүүхдийн эрхийн тухай конвенц” хүлээн зөвшөөрдөг. Хүйсээр ялгаварлан гадуурхах явдлыг халж, охидын сурч боловсрох, эрүүл мэнд, хүчирхийлэл, мөлжлөгөөс хамгаалах эрхийг хөхүүлэн дэмжихийг уриалдаг. 2000 онд батлагдсан НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн “1325 тоот тогтоол: Эмэгтэйчүүд, энх тайван, аюулгүй байдал” зэвсэгт мөргөлдөөн нь эмэгтэйчүүдэд үзүүлэх нөлөөллийг хүлээн зөвшөөрч, энхийг тогтоох, мөргөлдөөнөөс урьдчилан сэргийлэх, мөргөлдөөний дараах сэргээн босголтын ажил хийх, түүнчлэн энхийг сахиулах үйл ажиллагаанд эмэгтэйчүүдийг оролцуулахыг уриалсан. Шийдвэр гаргах үйл явцад эмэгтэйчүүдийн оролцоо, зөрчилдөөнтэй орчинд эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалахын чухлыг онцолсон. Эдгээр олон улсын гэрээ, конвенц нь дэлхийн, бүс нутаг, үндэсний түвшинд жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрхийг дэмжих хүрээг бүрдүүлдэг. Тэд жендэрийн ялгаа, эмэгтэйчүүд, охидын эсрэг ялгаварлан гадуурхах, хүчирхийллийг арилгах, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх, нийгмийн бүхий л салбарт бүрэн оролцоог хангахад чиглэсэн засгийн газар, иргэний нийгмийн байгууллагууд болон бусад оролцогч талын үйл ажиллагааны стандарт, удирдамжийг тогтоодог. Жендэрийн тэгш байдал нь олон улсын гэрээ, конвенцод тусгагдсан хүний үндсэн эрх юм (Олон Улсын Хөдөлмөрийн байгууллага) . Хүйсийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах нь хүйс харгалзахгүйгээр хүн бүр тэгш эрх, боломж, нөөц бололцоогоор хангагдахад нэн чухал билээ. Жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхийн ач холбогдол Эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх нь эдийн засгийн хөгжил, ядуурлыг бууруулахтай нягт холбоотой. Эмэгтэйчүүд боловсрол, ажил эрхлэлт, эдийн засгийн нөөц бололцоог тэгш хүртэж чадвал өрхийн орлого, эдийн засгийн өсөлтөд илүү үр дүнтэй хувь нэмэр оруулах боломжтой. Эмэгтэйчүүдийг эдийн засгийн хувьд чадавхжуулах нь ирээдүй хойч үеийнхний боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээний хүртээмжийг сайжруулах замаар үе дамжсан ядуурлын мөчлөгийг арилгахад тустай. Ажиллах хүчин болон удирдах албан тушаалын жендэрийн олон янз байдал нь инновац, бүтээмж, санхүүгийн гүйцэтгэлтэй илүүтэйгээр холбоотой байдаг. Эмэгтэйчүүдийн эдийн засаг дахь оролцоог дэмжиж, тэдний хөгжил дэвшилд учирч буй саад бэрхшээлийг арилгах замаар улс орнууд хүний нөөцийн чадавхыг бүрэн ашиглаж, эдийн засгийн өрсөлдөх чадвар, инновацыг хөгжүүлэх боломжтой. Жендэрийн тэгш байдал нь эмэгтэйчүүд болон тэдний гэр бүлийн эрүүл мэнд сайжрахтай салшгүй холбоотой. Эмэгтэйчүүд өөрсдийнхөө эрүүл мэнд, сайн сайхан байдлын талаар шийдвэр гаргах эрх мэдэлтэй болсноор эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авах, үр хүүхэд, гэр бүлийнхээ эрүүл мэндийг хамгаалах магадлал өндөр байдаг. Жендэрийн тэгш байдал нь хүн бүр тэгш эрх, боломжоор хангагдсан хүртээмжтэй нийгмийг дэмжих замаар нийгмийн эв нэгдэл, тогтвортой байдалд хувь нэмэр оруулдаг . Эрх мэдэлтэй эмэгтэйчүүд олон нийтийг анхаарах, нийгмийн тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх, энх тайван, тогтвортой байдлыг дэмжихэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Жендэрийн тэгш байдал нь НҮБ-аас тодорхойлсон ТХЗ-ыг хэрэгжүүлэх урьдчилсан нөхцөл юм. Эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх нь ядуурал, өлсгөлөн, боловсрол, эрүүл мэнд, байгаль орчны тогтвортой байдал зэрэг хөгжлийн гол зорилтыг шийдвэрлэхэд нэн чухал билээ. Ерөнхийдөө, жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх нь нийгмийн шударга ёс, хүний эрхийн асуудал төдийгүй эдийн засгийн хөгжил, инновац, тогтвортой өсөлтийн гол хөдөлгөгч хүч юм. Манай улсын хувьд эдийн засаг дахь эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, жендэрийн тэгш бус байдлыг арилгахад чиглэсэн хүчин чармайлт нь улс орныхоо чадавхыг бүрэн дүүрэн ашиглах, илүү хүртээмжтэй, чинээлэг нийгмийг цогцлоох болно. Боломж ба сорилт Монголд жендэрийн тэгш байдлыг хангах боломжууд Төрөл бүрийн салбаруудад жендэрийн тэгш байдлыг хангахад дэмжлэг үзүүлэх эрх зүйн орчин, мэдлэгийг нэмэгдүүлэх, эрч хүчийг өгөх замаар жендэрийн тэгш байдлыг хангах олон боломжууд бий. Чухал асуудлуудын нэг бол жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрхийг дэмжих хууль эрх зүй, бодлогын тогтолцоог бэхжүүлэх явдал юм. Манай улс энэ тал дээр томоохон ахиц дэвшил гаргаж, жендэрт суурилсан ялгаварлан гадуурхалтыг арилгах, шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, хөдөлмөр эрхлэлт, боловсрол, эрүүл мэнд зэрэг салбарт эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах чиглэлээр хууль тогтоомж, бодлого боловсруулан ажиллаж байна. Энэхүү суурь дээр тулгуурлан хэрэгжилтийн механизмыг бэхжүүлэх, хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй хууль тогтоомжийн талаарх мэдлэгийг дээшлүүлэх, төрийн бүх түвшинд жендэрийн мэдрэмжтэй бодлогыг үр дүнтэй хэрэгжүүлэх боломж бий. Жендэрийн тэгш байдлыг хангах бас нэг гол боломж бол боловсрол юм. Охидын боловсролд хөрөнгө оруулалт хийх, жендэрийн мэдрэмжтэй сургалтын хөтөлбөрийг дэмжих, охидын сургуульд ороход тулгарч буй саад бэрхшээлийг арилгах нь боловсрол дахь жендэрийн ялгааг арилгах, охидод мэдлэг, ур чадвар, хүсэл эрмэлзлээ хэрэгжүүлэх боломжийг олгоно. Түүнчлэн, шинжлэх ухаан, технологи, инженерчлэл, математик, боловсрол, мэргэжлийн сургалтад жендэрийн тэгш байдлыг дэмжих нь хэвшмэл ойлголтыг эвдэж, эрэгтэйчүүд давамгайлсан салбарт эмэгтэйчүүдийн карьерын боломжийг өргөжүүлэхэд тусална. Эдийн засгийг чадавхжуулах нь жендэрийн тэгш байдлыг хангах томоохон боломжийг олгож байна. Эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэлт, хөдөлмөрийн зах зээлийн оролцоог дэмжих нь эдийн засгийн өсөлтийг хангаж, ядуурлыг бууруулж, эмэгтэйчүүдийг эдийн засагт илүү их хувь нэмэр оруулах боломжийг олгоно. Бизнес эрхлэгч эмэгтэйчүүдэд зориулсан бичил санхүүгийн хөтөлбөр, ур чадварын сургалт, бизнесийг хөгжүүлэх үйлчилгээ зэрэг санаачилга нь эмэгтэйчүүдийн эдийн засгийн чадавхыг нээж, санхүүгийн бие даасан байдлыг нэмэгдүүлэхэд тусална. Улс төрийн оролцоо, манлайлал нь жендэрийн тэгш байдлыг хангах чухал боломжуудыг мөн илэрхийлдэг. Улс төрийн институт, шийдвэр гаргах байгууллага, удирдах албан тушаалд эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг нэмэгдүүлэх нь улс төрийн тавцанд эмэгтэйчүүдийн дуу хоолойг сонсох, эрх ашгийг хамгаалах баталгаа болно. Жендэрийн квот, эерэг үйл ажиллагааны бодлого, манлайллыг хөгжүүлэх хөтөлбөр зэрэг арга хэмжээ нь эмэгтэйчүүдийн улс төрийн оролцоо, манлайлалд тулгарч буй саад тотгорыг арилгахад тусалж, засаглалын бүтцэд жендэрийн тэнцвэрийг нэмэгдүүлэхэд тусална. Түүнчлэн, хэвлэл мэдээлэл, технологи, нийгмийн сүлжээний хүчийг ашиглах нь жендэрийн тэгш байдлын талаарх мэдлэгийг нэмэгдүүлэх, хэвшмэл ойлголтыг эсэргүүцэх, эерэг үлгэр дуурайллыг сурталчлах боломжийг олгодог. Хэвлэл мэдээллийн кампанит ажил, дижитал платформ, олон нийтэд түшиглэсэн санаачилга нь эмэгтэйчүүдийн дуу хоолойг өсгөж, тэдний нийгэмд оруулсан хувь нэмрийг онцолж, жендэрийн тэгш байдлын зорилгын хүрээнд яриа хэлэлцээ, эв нэгдлийг дэмжинэ. Эцэст нь хэлэхэд, жендэрийн тэгш байдлыг хангахад төрийн байгууллагууд, иргэний нийгмийн байгууллагууд, хувийн хэвшил, олон улсын оролцогч талуудын түншлэл, хамтын ажиллагаа чухал юм. Хамтран ажиллаж, шилдэг сайн туршлагыг хуваалцаж, нөөц бололцоогоо нэгтгэснээр оролцогч талууд хамтын үйл ажиллагааг удирдан чиглүүлж, нийгмийн бүх салбарт жендэрийн тэгш байдлыг хангахад илүү их нөлөө үзүүлэхийн тулд өөрсдийн давуу тал, туршлагаа ашиглана. Эрх зүйн шинэчлэл, боловсрол, эдийн засгийг чадавхжуулах, улс төрийн оролцоо, хэвлэл мэдээллийн оролцоо, олон талт түншлэлээр дамжуулан жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийн чадавхыг дээшлүүлэх боломжууд бий. Эдгээр боломжийг ашиглаж, зорилтот арга хэмжээг хэрэгжүүлснээр хүйс харгалзахгүйгээр хүн бүр хөгжин дэвжих, боломжоо хэрэгжүүлэх, илүү хүртээмжтэй, эрх тэгш, чинээлэг нийгмийг бий болгоно. Институтын саад, соёлын хэм хэмжээ, бодлогын хэрэгжилттэй холбоотой бэрхшээлүүд Институтийн саад бэрхшээл, соёлын хэм хэмжээ, бодлогын хэрэгжилттэй холбоотой сорилтууд нь жендэрийн тэгш байдлыг хангахад ихээхэн саад болж байна. Институтийн саад бэрхшээлүүд нь төрийн байгууллага, тогтолцооны бүтцийн хязгаарлалтыг хамардаг бөгөөд энэ нь жендэрийн ялгааг хэвээр үлдээж, эмэгтэйчүүдийн дэвших боломжийг хязгаарладаг. Эдгээр саад бэрхшээл нь ажилд авах, дэвшүүлэх үйл явцад жендэрийн өрөөсгөл хандалт, жендэрийн мэдрэмжтэй бодлого, практик дутмаг, жендэрийн тэгш байдлыг хангах санаачилгад хуваарилагдсан нөөц хангалтгүй зэрэг байж болно. Уламжлалт жендэрийн үүрэг, хүлээлт нь нийгмийн хандлага, зан үйл, дадал зуршлыг бүрдүүлсээр байгаа тул соёлын хэм хэмжээ нь жендэрийн тэгш байдлыг хангахад бэрхшээл учруулж байна. Жендэрийн үүрэг, хариуцлага, чадварын талаарх хэвшмэл ойлголт нь боловсрол, ажил эрхлэлт, шийдвэр гаргах зэрэг амьдралын янз бүрийн харилцаанд эмэгтэйчүүдийн эсрэг тэгш бус байдал, ялгаварлан гадуурхалтыг гүнзгийрүүлнэ. Түүнчлэн, гэр бүл, гэрлэлт, асран хүмүүжүүлэх асуудлыг тойрсон соёлын хэм хэмжээ нь ихэвчлэн эрэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг чухалчилж, өрх, хамт олонд эрх мэдлийн тэгш бус динамикийг бий болгодог. Цаашилбал, бодлогын хэрэгжилттэй холбоотой бэрхшээлүүд нь жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх хүчин чармайлтыг сулруулж байна. Жендэрт суурилсан ялгаварлан гадуурхалтыг шийдвэрлэх, эмэгтэйчүүдийн эрхийг дэмжих хууль тогтоомж, бодлого байгаа хэдий ч хэрэгжилт, хяналтад байгаа цоорхой нь тэдгээрийн үр нөлөөг хязгаарлаж байна. Байгууллагын чадавх хязгаарлагдмал, санхүүжилт хангалтгүй, төрийн байгууллагууд болон оролцогч талуудын уялдаа холбоо дутмаг зэрэг хүчин зүйл нь эмэгтэйчүүд, охидын хувьд бодлогыг бодит үр дүнд хүргэхэд саад болж байна. Түүнчлэн, эрх зүйн орчин практикт нийцэхгүй байгаа нь жендэрийн тэгш байдлыг хангахад бэрхшээл учруулж болзошгүй юм. Эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах, жендэрийн тэгш байдлыг хангахад чиглэгдсэн хууль тогтоомжууд хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хэдий ч хууль тогтоомжийн цоорхой, албан ёсны болон заншлын эрх зүйн тогтолцооны зөрүүтэй байдал нь шударга ёсыг тогтооход саад болж, эмэгтэйчүүдийн эрхээ хэрэгжүүлэхэд саад учруулж болзошгүй. Өв залгамжлал, өмчийн эрх, гэр бүлийн байдалтай холбоотой ялгаварлан гадуурхах шинжтэй хууль тогтоомж, бодлого, зан заншил нь хүйсийн тэгш бус байдлыг хэвээр үлдээж, эмэгтэйчүүдийн бие даасан байдал, сонгох эрхийг хязгаарлах магадлалтай. Саад бэрхшээлийг даван туулах, сорилтыг шийдвэрлэх арга замууд Эдгээр сорилтыг шийдвэрлэхийн тулд институтийн саад бэрхшээлийг даван туулах, соёлын хор хөнөөлтэй хэм хэмжээг эсэргүүцэх, бодлогын хэрэгжилтийн механизмыг бэхжүүлэх зэрэг олон талт арга барил шаардлагатай. Үүнд жендэрийн тэгш байдлыг хангах чиглэлээр хэрэгжүүлэх стратеги, бодлого боловсруулагчид болон төрийн албан хаагчдыг чадавхжуулах санаачилга, жендэрийн тэгш байдлыг хангах санаачилгыг зайлшгүй нөөцөөр хангахын тулд жендэрт нийцсэн төсөв боловсруулах үйл явц зэрэг институтийн хүрээнд жендэрийн мэдрэмжтэй шинэчлэлийг дэмжих зэрэг багтана. Соёлын хор хөнөөлтэй тогтсон хэм хэмжээ, практикийг эсэргүүцэх хүчин чармайлт нь жендэрийн тэгш байдлыг дэмжих, хандлага, зан үйлийг өөрчлөхөд чиглэсэн олон нийтийн оролцоо, мэдлэгийг дээшлүүлэх кампанит ажил, боловсролын үйл ажиллагааг хамарсан байх ёстой. Эмэгтэйчүүд, охидыг хэвшмэл ойлголтыг эсэргүүцэх, эрхээ баталгаажуулах, шийдвэр гаргах үйл явцад оролцох боломжийг олгох нь жендэрийн тогтсон хэм хэмжээг сөрж, нийгмийн өөрчлөлтийг дэмжихэд чухал ач холбогдолтой юм. Түүнчлэн, бодлогын хэрэгжилтийг сайжруулахад хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний механизмыг бэхжүүлэх, төрийн байгууллага, оролцогч талуудын уялдаа холбоог сайжруулах, жендэрийн тэгш байдлыг хангах зорилтод хүрэх хариуцлагыг хангах шаардлагатай байна. Эдгээр сорилтуудыг цогцоор нь шийдвэрлэснээр жендэрийн тэгш байдлыг хангах таатай орчныг бүрдүүлж, эмэгтэйчүүд, охидын чадавхыг бүрэн дүүрэн хэрэгжүүлэх боломжийг олгож, бүх нийтэд илүү хүртээмжтэй, эрх тэгш нийгмийг цогцлоох боломжтой. Эмэгтэйчүүдийн нийгэм эдийн засгийн оролцоог нэмэгдүүлэхэд баримтлах бодлого, гарах үр дүн Үндэсний хөгжлийн төлөвлөгөө, хөтөлбөрт жендэрийн хэтийн төлөвийг тусгах ач холбогдол Монгол улсын үндэсний хөгжлийн төлөвлөгөө, хөтөлбөрт жендэрийн хэтийн төлөвийг тусгах нь эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүдийн хэрэгцээ, тэргүүлэх чиглэл, туршлагыг хамарсан, хүртээмжтэй, тогтвортой хөгжлийг дэмжихэд нэн чухал юм. Бодлого боловсруулах, төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, хяналт тавих, үнэлэх үйл явцад жендэрийн асуудлыг тусгаснаар хөгжлийн хүчин чармайлтаа жендэрт нийцсэн, эрх тэгш, үр дүнтэй байлгах боломжтой. Жендэрийн хэтийн төлөвийг төлөвшүүлэхийн нэг чухал ач холбогдол нь жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нийгмийн бүх салбарт дэмжих явдал юм. Үндэсний хөгжлийн төлөвлөгөө, хөтөлбөрт жендэрийн шинжилгээг тусгаснаар эмэгтэйчүүдийн боломж, нөөцийг ашиглах боломжийг хязгаарлаж буй системчилсэн жендэрийн тэгш бус байдал, ялгаварлан гадуурхалт, саад бэрхшээлийг тодорхойлж, шийдвэрлэх боломжтой. Үүнд боловсрол, эрүүл мэнд, хөдөлмөр эрхлэлт, улс төрийн оролцоо зэрэгт тэгш хүртээмжтэй байхаас гадна жендэрт суурилсан хүчирхийлэл, цалингүй асрамжийн ажил, ялгаварлан гадуурхсан нийгмийн хэм хэмжээ, практикийг шийдвэрлэх зэрэг орно. Түүнчлэн, үндэсний хөгжлийн хөтөлбөрүүдэд жендэрийн хэтийн төлөвийг тусгах нь хөгжлийн арга хэмжээний үр нөлөө, тогтвортой байдлыг нэмэгдүүлэхэд тусална. Жендэрийн динамик нь нийгэм, эдийн засаг, хүрээлэн буй орчны бусад хүчин зүйлтэй хэрхэн огтлолцож байгааг ойлгосноор бодлого боловсруулагчид болон мэргэжилтнүүд жендэрийн тэгш бус байдлын үндсэн шалтгааныг арилгах, эерэг өөрчлөлтийг дэмжих зорилгоор илүү зорилтот, хамааралтай, нөхцөл байдалд тохирсон арга хэмжээг боловсруулна. Үүнд эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүдийн онцлог хэрэгцээнд нийцсэн хөтөлбөрүүдийг боловсруулах, эмэгтэйчүүдийн манлайлал, шийдвэр гаргах чадварыг сурталчлах, жендэрийн тэгш байдлын зорилтуудыг дэмжихийн тулд оролцогч талуудтай түншлэлийг дэмжих зэрэг багтана. Үүгээр ч зогсохгүй, жендэрийн тэгш байдлын үр дүнд хүрэхийн тулд хөрөнгө оруулалтыг тэгш, үр дүнтэй хуваарилах замаар нөөцийг илүү үр ашигтай, хариуцлагатай ашиглахад хувь нэмэр оруулна. Жендэрийн мэдрэмжтэй төсөвлөлт, зардал, үр ашгийн дүн шинжилгээ, гүйцэтгэлийн мониторингийг явуулснаар жендэрийн тэгш байдлыг хангах зорилтод хүрэх ахиц дэвшлийг хянаж, дутагдал, саад бэрхшээлийг тодорхойлж, тэргүүлэх чиглэлүүдийг шийдвэрлэхийн тулд нөөцийг стратегийн хувьд хуваарилах боломжтой. Энэ нь хөгжлийн хөрөнгө оруулалтын үр нөлөөг оновчтой болгож, жендэрийн тэгш байдлын үр дүнд хүрэх төрийн байгууллагууд болон бусад оролцогч талын хариуцлагыг нэмэгдүүлэхэд тусална. Түүнчлэн, үндэсний хөгжлийн төлөвлөгөө, хөтөлбөрт жендэрийн үзэл баримтлалыг тусгах нь шийдвэр гаргах үйл явцад ил тод, оролцоо, хариуцлагатай байдлыг дэмжих замаар засаглал, ардчилал, хүний эрхийг бэхжүүлнэ. Хөгжлийн санаачилгыг боловсруулах, хэрэгжүүлэх, хянах ажилд эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүдийг татан оролцуулснаар нийгмийн эв нэгдлийг нэмэгдүүлж, итгэлцлийг бий болгож, нийгэм дэх хэтийн төлөв, ашиг сонирхлын олон талт байдлыг тусгасан хүртээмжтэй засаглалын бүтцийг бий болгоно. Энэ нь хөгжлийн хүчин чармайлтад зөвшилцөл, эзэмшил, тогтвортой байдлыг бий болгож, илүү уян хатан, хүртээмжтэй нийгмийг бий болгоход тусална. Үндэсний хөгжлийн төлөвлөгөө, хөтөлбөрт жендэрийн хэтийн төлөвийг тусгах нь жендэрийн тэгш байдлыг хангах, хүртээмжтэй, тогтвортой хөгжлийг дэмжих, хүйс харгалзахгүйгээр хүн бүрийн чадавхыг бүрэн дүүрэн хэрэгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой. Жендэрийн тэгш байдлыг нэн тэргүүнд тавьж, хөгжлийн төлөвлөлт, хэрэгжилтийн бүхий л асуудалд жендэрийн асуудлыг тусгаснаар нийт иргэддээ илүү тэгш, чинээлэг, уян хатан ирээдүйг бий болгоно. Чадавхыг бэхжүүлэх санаачилга, мэдлэгийг дээшлүүлэх кампанит ажил Манай улсад жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах, хүртээмжтэй хөгжлийг дэмжихэд чадавхыг бэхжүүлэх санаачилга, мэдлэгийг дээшлүүлэх кампанит ажил чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Эдгээр санаачилгууд нь хүйсийн ялгааг арилгах, хор хөнөөлтэй хэвшмэл ойлголтыг эсэргүүцэх, нийгмийн янз бүрийн салбарт жендэрийн мэдрэмжтэй хандлагыг дэмжих зорилгоор хувь хүн, байгууллага, хамт олны мэдлэг, ур чадвар, чадавхыг нэмэгдүүлэх зорилготой байна. Чадавхыг бэхжүүлэх санаачилгын нэг гол чиглэл нь төрийн байгууллагууд, ИНБ-ууд болон бусад оролцогч талын бодлого, хөтөлбөр, практикт жендэрийн үзэл баримтлалыг тусгах явдал юм. Сургалт семинар, техникийн туслалцааны хөтөлбөрүүд нь бодлого боловсруулагчид, төрийн албан хаагчид, хөгжлийн мэргэжилтнүүдэд жендэрийн шинжилгээ хийх, жендэрийн мэдрэмжтэй шалгуур үзүүлэлтийг боловсруулах, тодорхой хэрэгцээ, шаардлагад нийцсэн жендэрийн оролцоог хангах арга хэрэгсэл, арга зүй, шилдэг туршлагыг өгнө. Түүнчлэн, чадавхыг бэхжүүлэх санаачилга нь эмэгтэйчүүд, охидыг ур чадвараа хөгжүүлэх, манлайллын сургалтад хамруулах, эдийн засгийн хувьд чадавхжуулах боломжийг олгоно . Мэргэжлийн сургалтын хөтөлбөрүүд, энтрепренёршипийн сургалтууд, зөвлөн туслах санаачилгууд нь эмэгтэйчүүдэд уламжлалт бус салбарт орж, амжилтад хүрэх, бизнесээ эхлүүлэх, нийгмийн амьдралд илүү идэвхтэй оролцоход шаардлагатай ур чадвар, итгэлийг бий болгоход тусална. Манлайллын сургалтын хөтөлбөрүүд болон сүлжээний боломжууд нь эмэгтэйчүүдэд манлайллын үүрэг гүйцэтгэх, тэдний эрхийг хамгаалах, бүх түвшинд шийдвэр гаргах үйл явцад хувь нэмрээ оруулах боломжийг олгоно. Жендерийн хэвшмэл ойлголтыг сөрж, хандлагыг өөрчлөх, жендэрийн тэгш байдлыг дэмжсэн нийгмийн эерэг хэм хэмжээг сурталчлахад мэдлэгийг дээшлүүлэх кампанит ажил чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Эдгээр үйл ажиллагаа нь олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл, нийтийг хамарсан арга хэмжээ, боловсролын материал зэрэг харилцааны янз бүрийн сувгийг ашиглан жендэрийн асуудлын талаарх мэдлэгийг дээшлүүлэх, эмэгтэйчүүдийн оруулсан хувь нэмрийг харуулах, жендэрийн мэдрэмжтэй зан үйл, дадлыг сурталчлах зорилготой байна. Кампанит ажил нь жендэрт суурилсан хүчирхийллийг таслан зогсоох, охидын боловсролыг дэмжих, соёлын хор хөнөөлтэй зан үйлийг эсэргүүцэх, янз бүрийн салбарт эмэгтэйчүүдийн ололт амжилтыг тэмдэглэх зэрэг сэдэвт чиглэж болно. Цаашилбал, чадавхыг бэхжүүлэх санаачилга, мэдлэгийг дээшлүүлэх кампанит ажил нь орон нутгийн эмэгтэйчүүд, үндэстний цөөнх, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс зэрэг гадуурхагдсан, эмзэг бүлгийн хүн амыг багтаасан тодорхой бүлэг, нийгэмд чиглэнэ. Эдгээр бүлгүүдийн тодорхой хэрэгцээ, тэргүүлэх чиглэлийг хангах арга хэмжээг тохируулах нь жендэрийн тэгш байдал, хүртээмжтэй хөгжлийг дэмжих хүчин чармайлтаас хэнийг ч хоцрохгүй байхад тусална. Чадавхыг бэхжүүлэх санаачилга, сурталчилгааг амжилттай явуулахад төрийн байгууллагууд, иргэний нийгмийн байгууллагууд, хувийн хэвшил, олон улсын оролцогч талуудын хамтын ажиллагаа, түншлэл чухал юм. Оролцогч талууд нөөц баялгаа нэгтгэж, туршлагаа хуваалцаж, хүчин чармайлтаа зохицуулснаар интервенцийн үр нөлөө, хүртээмжийг хангах, мессежийг хүргэх, жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд илүү дэмжлэг, таатай орчныг бүрдүүлэх боломжтой. Чадавхыг бэхжүүлэх санаачилга, мэдлэгийг дээшлүүлэх кампанит ажил нь жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах, хүртээмжтэй хөгжлийг дэмжихэд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Боловсрол, ур чадварыг хөгжүүлэх, сурталчлах ажилд хөрөнгө оруулалт хийснээр хүйс харгалзахгүйгээр хүн бүр хөгжин дэвжих, өөрийн чадавхыг хэрэгжүүлэх боломж бүхий илүү эрх тэгш, чинээлэг, тэсвэр хатуужилтай нийгмийг бий болгоно. Эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжихэд оролцогч талуудын үүрэг Монголын эмэгтэйчүүдийн оролцоог нийгмийн янз бүрийн салбарт дэмжихэд оролцогч талууд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Эдгээр оролцогч талуудад төрийн байгууллагууд, иргэний нийгмийн байгууллагууд, хувийн хэвшил, олон улсын байгууллагууд, олон нийт багтдаг. Оролцогч талуудын бүлэг бүр жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулахад хэтийн төлөв, нөөц, санаачилгад хувь нэмэр оруулдаг байна. Эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжих бодлого, зохицуулалт, тогтолцоог бий болгоход төрийн байгууллагууд гол үүрэг гүйцэтгэдэг. Тэд эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах хууль баталж, боловсрол, хөдөлмөр эрхлэлт зэрэг салбарт жендэрийн мэдрэмжтэй бодлогыг хэрэгжүүлэх, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах санаачилгыг дэмжихэд хөрөнгө хуваарилах боломжтой. Мөн засгийн газрын оролцогч талууд өөрсдийн байгууллагуудын шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг нэмэгдүүлэх замаар үлгэр жишээ үзүүлнэ. ИНБ-ууд болон ТББ-ууд эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах, жендэрийн асуудлыг олон нийтэд таниулах, эмэгтэйчүүдэд дэмжлэг, үйлчилгээ үзүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Эдгээр байгууллага нь боловсрол, сургалт, нөлөөллийн хөтөлбөрөөр дамжуулан эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах зорилгоор олон нийттэй шууд хамтран ажилладаг. Тэд жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжих чиглэлээр засгийн газар болон бусад оролцогч талд хариуцлага тооцож, харуулын үүрэг гүйцэтгэдэг. Хувийн хэвшлийнхэн эмэгтэйчүүдийг эдийн засгийн хувьд чадавхжуулах, ажлын байран дахь жендэрийн тэгш байдлыг хангах санаачилгуудаар дамжуулан эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжихэд хувь нэмэр оруулдаг. Үүнд, ажилд авах, ажиллуулах, албан тушаал ахиулах үйл ажиллагаанд жендэрийн гажуудлыг арилгах бодлого хэрэгжүүлэх, эмэгтэй ажилчдыг сургах, зөвлөх боломжоор хангах, худалдан авалт, нийлүүлэлтийн сүлжээний санаачилгаар дамжуулан эмэгтэйчүүдийн өмчит бизнесийг дэмжих зэрэг орно. Олон улсын байгууллагууд эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжих хүчин чармайлтыг дэмжихийн тулд техникийн туслалцаа, санхүүжилт, туршлагаар хангадаг. Тэд ихэвчлэн төрийн байгууллагууд, ИНБ-ууд болон бусад оролцогч талтай хамтран жендэрийн тэгш байдлыг хангах хөтөлбөр, санаачилгыг боловсруулан хэрэгжүүлдэг. Олон улсын оролцогч талууд дэлхийн тавцанд эмэгтэйчүүдийн эрх, жендэрийн тэгш байдлыг хамгаалах, ТХЗ-ыг хэрэгжүүлэхэд эмэгтэйчүүдийн оролцоо чухал болохыг сурталчлахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Жендэрийн хэм хэмжээ, хэвшмэл ойлголтыг эсэргүүцэх, эмэгтэйчүүдийн манлайллыг дэмжих, орон нутгийн түвшинд шийдвэр гаргах үйл явцад оролцох боломжийг бүрдүүлэх замаар эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжихэд олон нийт, хувь хүмүүс чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Гарааны бизнесийн санаачилга, олон нийтэд түшиглэсэн байгууллагууд, эмэгтэйчүүдийн сүлжээ нь эмэгтэйчүүдийг эрхийнхээ төлөө тэмцэж, нийгмийн эерэг өөрчлөлтөд хувь нэмрээ оруулах боломжийг олгодог. Ерөнхийдөө эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжих таатай орчныг бүрдүүлэхэд оролцогч талуудын хамтын ажиллагаа, зохицуулалт чухал юм. Оролцогч талууд хамтран ажиллаж, тус тусын давуу талаа ашигласнаар жендэрийн тэгш байдлыг ахиулж, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулж, бүх нийтэд илүү хүртээмжтэй, эрх тэгш нийгмийг бий болгоно. Дүгнэлт Монгол улсад эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлснээр нийгэм, эдийн засгийн үр нөлөөг судлахад жендэрийн тэгш байдлыг хангах, нийгмийн янз бүрийн салбарт эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах нь чухал ач холбогдолтойг харуулсан хэд хэдэн дүгнэлтэд хүрлээ. Нэгдүгээрт, эмэгтэйчүүдийн оролцоо болон эдийн засгийн өсөлтийн хоорондын эерэг хамааралтайг судалгаагаар нотоллоо. Ажиллах хүч, бизнес эрхлэх, шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоо нэмэгдэх нь бүтээмж, инновац, өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлж, улмаар эдийн засгийн ерөнхий хөгжлийг урагшлуулдаг байна. Хоёрдугаарт, хүртээмжтэй, тогтвортой хөгжлийг дэмжихэд эмэгтэйчүүдийн оролцоо чухал болохыг судалгаа харуулж байна. Олон нийтийн хөгжлийн санаачилга, иргэний оролцоо, улс төрийн манлайлалд эмэгтэйчүүдийн оролцоо нь нийгмийн эв нэгдлийг нэмэгдүүлж, засаглалын бүтцийг бэхжүүлж, нөөц боломжуудын тэгш хуваарилалтыг дэмжиж, илүү уян хатан, эв нэгдэлтэй нийгмийг бий болгоно. Гуравдугаарт, ядуурлаас ангижруулах, өрхийн сайн сайханд эрх мэдэлтэй эмэгтэйчүүд ихээхэн хувь нэмэр оруулж байгааг тоо баримтууд илэрхийлж байна. Боловсрол, хөдөлмөр эрхлэлт, санхүүгийн эх үүсвэрээр дамжуулан эмэгтэйчүүдийг эдийн засгийн хувьд чадавхжуулах нь өрхийн орлогыг нэмэгдүүлж, амьжиргааны түвшнийг дээшлүүлж, ядуурлын түвшнийг бууруулж, зөвхөн эмэгтэйчүүдэд төдийгүй тэдний гэр бүл, нийгэмд ч тустай. Үүний хажуугаар, эмэгтэйчүүдийн оролцоо, чадавхыг дээшлүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх бодлого, хөтөлбөрүүдийн гүйцэтгэх үүргийг судалгаанд тодорхойлсон. Боловсрол, эрүүл мэнд, хөдөлмөр эрхлэлтийн салбарт жендэрийн ялгааг арилгахад чиглэсэн жендэрийн мэдрэмжтэй хууль тогтоомж, эерэг үйл ажиллагааны бодлого, зорилтот арга хэмжээ нь эмэгтэйчүүдийн эрхийг хангах, тэгш боломж олгох, нийгмийн бүхий л салбарт бүрэн оролцоог хангах таатай орчныг бүрдүүлэхэд нэн чухал юм. Энэхүү судалгаанд Монгол улсад эмэгтэйчүүдийн оролцоо, эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд саад тотгор болж буй суурь асуудлуудыг шийдвэрлэх чухлыг шинжилгээний үндсэн дээр тайлбарлалаа. Институтийн саад бэрхшээл, соёлын хэм хэмжээ, ялгаварлан гадуурхалт, бодлогын хэрэгжилтийн хийдэл зэрэг нь эмэгтэйчүүдэд илүү хүртээмжтэй, тэгш боломжуудыг бий болгоход төрийн байгууллагууд, НҮБ болон бусад оролцогч талын хамтын хүчин чармайлтыг зайлшгүй шаарддаг байна. Дүгнэж хэлэхэд, судалгааны үр дүн нь эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх өөрчлөлтийн чадавхыг харуулж байна. Эмэгтэйчүүдийн эрх, чадавх, оролцоонд хөрөнгө оруулснаар хүйс харгалзахгүйгээр бүх хүмүүсийн сайн сайхны төлөө, хүртээмжтэй өсөлт, нийгмийн дэвшил, тогтвортой хөгжлийг удирдан чиглүүлж, тэдний чадавхыг бүрэн нээнэ гэж үзэж байна. Судалгаа, бодлого, практикт үзүүлэх нөлөө Монгол улсад эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлснээр нийгэм, эдийн засгийн үр нөлөөг судалсны үр дүнд судалгаа, бодлого, практик гэсэн гурван үндсэн чиглэлийг хамарч байна. Судалгааны хувьд эмэгтэйчүүдийн оролцоо, түүний нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд үзүүлэх нөлөөлөл нь чухал гэж тодорхойлсон тодорхой салбаруудыг цаашид судлах шаардлагатай. Үүнд эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэлтийн инновац, эдийн засгийн өсөлтөд үзүүлэх нөлөө, эмэгтэйчүүдэд чиглэсэн нийгмийн хамгааллын хөтөлбөрийн үр нөлөө, хүйс, үндэс угсаа, анги зэрэг нийгмийн бусад асуудлын талаарх илүү гүнзгий судалгаа багтаж болно. Ийм төрлийн судалгаа нь эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн бодлого, хөндлөнгийн оролцооны урт хугацааны үр нөлөөний талаарх ойлголтыг өгнө. Бодлогын үүднээс авч үзвэл, янз бүрийн салбарт эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжих жендэрийн мэдрэмжтэй бодлого, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэх, бэхжүүлэх нь чухал юм. Бодлого боловсруулагчид үндэсний хөгжлийн төлөвлөгөөнд жендэрийн асуудлыг нэн тэргүүнд тавьж, бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх, үнэлэх үйл явцад жендэрийн асуудлыг тусгасан байвал зохилтой. Үүнд шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг нэмэгдүүлэх, эмэгтэйчүүдийн боловсрол, ур чадварыг хөгжүүлэхэд хөрөнгө оруулалт хийх, эмэгтэйчүүдийг эдийн засгийн хувьд чадавхжуулах, улс төрийн оролцоонд саад учруулж буй бүтцийн саад тотгорыг арилгахад чиглэсэн арга хэмжээ авах зэрэг багтана. Практикт эмэгтэйчүүдийн оролцоо, эрх мэдлийг анхан шатны түвшинд дэмжих зорилтот арга хэмжээ, чадавхыг бэхжүүлэх санаачилгыг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Үүнд санхүүгийн хүртээмжтэй байх, зөвлөн туслах хөтөлбөр, бизнесийг хөгжүүлэх үйлчилгээгээр дамжуулан эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэлтийг дэмжих, олон нийтийн хөгжлийн санаачилга, иргэний оролцоо, улс төрийн идэвхжил зэрэгт эмэгтэйчүүдийг сургах, манлайлах боломжийг олгох зэрэг багтаж болно. Мэдлэгийг дээшлүүлэх кампанит ажил, нийгмийг дайчлах хүчин чармайлт нь эмэгтэйчүүдийн тэгш бус байдал, ялгаварлан гадуурхалтыг хэвээр байлгаж буй хүйсийн хор хөнөөлтэй хэвшмэл ойлголт, соёлын хэм хэмжээг сөрөн зогсоход тусална. Ерөнхийдөө судалгаа, бодлого, практикийн үр дагавар нь эмэгтэйчүүдийн оролцоо, эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд олон талт хандлагыг баримтлах нь чухал болохыг харуулж байна. Суурь саад бэрхшээл, сорилтуудыг шийдэж, судалгаа шинжилгээнд суурилсан бодлого, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлж, бүх түвшинд оролцогч талуудыг татан оролцуулснаар эмэгтэйчүүдийн дэвшил, нийгэм-эдийн засгийн хөгжилд илүү хүртээмжтэй, тэгш, тогтвортой нийгмийг бий болгоно. Судалгааны цаашдын чиглэл Монгол улсад эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлснээр нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх үр нөлөөний талаарх судалгаа нь цаашдын судалгаа, эрэл хайгуул хийх хэд хэдэн чухал чиглэлийг тодорхойллоо. Жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх динамик байдал, тэдгээрийн нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд үзүүлэх нөлөөллийн талаарх ойлголтыг улам гүнзгийрүүлнэ. Тухайлбал, Хүйс, үндэс угсаа, нас, нийгэм эдийн засгийн байдал зэрэг бусад нийгмийн онцлогтой огтлолцох байдлыг судлах . Эдгээр огтлолцсон өвөрмөц байдал нь эмэгтэйчүүдийн оролцоо, нөөц бололцоо, ахих боломжийг хэрхэн бүрдүүлж байгааг ойлгох нь илүү зорилтот, хүртээмжтэй бодлого, хөтөлбөрийг боловсруулахад бодит хувь нэмэр болно. Үүн дээр нэмээд нийгмийн янз бүрийн салбар дахь эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн тодорхой арга хэмжээ, бодлогын үр нөлөөг үнэлэх хэрэгтэй. Үүнд эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэх хөтөлбөр, улс төрийн төлөөлөл дэх жендэрийн квот, жендэрийн мэдрэмжтэй боловсрол, эрүүл мэндийн бодлого зэрэг санаачилгын үр дүн, үр нөлөөний нарийн үнэлгээ, кейс судалгаа, харьцуулсан дүн шинжилгээ хийх шаардлагатай гэж харлаа. Үүнээс гадна, эмэгтэйчүүдийн оролцоо, эрх мэдлийн цаг хугацааны явцад гарсан өөрчлөлтийг хянаж, өөрчлөлтийн чиг хандлага, хэв маяг, хөдөлгөгч хүчийг тодорхойлох цуваа судалгаа хийх шаардлагатай байна. Ингэснээр, жендэрийн тэгш байдлыг хангахад ахиц дэвшил гаргахад дөхөм болж байгаа, эсвэл саад болж буй хүчин зүйлсийг тодруулахаас гадна эмэгтэйчүүдийн амьдрал, нийгэм-эдийн засгийн үр дүнд хөндлөнгөөс оролцох арга хэмжээ, бодлогын шинэчлэлийн урт хугацааны үр нөлөөний талаар үнэ цэнтэй ойлголтыг бий болгоно. Монгол улсад эмэгтэйчүүдийн оролцоо, эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд технологи, дижитал инновацын үүргийг судлах хэрэгтэй. Үүнд эмэгтэй бизнес эрхлэгчдэд зориулсан дижитал бичиг үсгийн хөтөлбөр, мобайл банкны үйлчилгээ, онлайн платформ нь эдийн засгийг чадавхжуулахад үзүүлэх нөлөөг судлахаас гадна эмэгтэйчүүдийн идэвх, нөлөөлөл, нийгмийн өөрчлөлтийг дайчлах олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл, мэдээлэл, харилцаа холбооны технологи чадамжийг судлах зэрэг багтаж болно. Уур амьсгалын өөрчлөлт, хотжилт, даяаршил зэрэг дэлхийн чиг хандлага, хөгжилд Монгол эмэгтэйчүүдийн оролцоо, эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд үзүүлэх нөлөөг судлах боломжтой. Эдгээр макро түвшний үйл явц нь жендэрийн динамиктай хэрхэн огтлолцож, эмэгтэйчүүдийн боломж, эмзэг байдал, тэсвэр хатуужлыг хэрхэн бүрдүүлж байгааг ойлгох нь жендэрийн тэгш байдал, тогтвортой хөгжлийг дэмжихэд илүү цогц, хөрсөн дээр буусан хандлагыг бий болгоно. Дүгнэж хэлэхэд, дээр дурдсан судалгааны чиглэлүүд нь мэдлэгийг дээшлүүлэх, бодлого, практикийг таниулах, жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд эерэг өөрчлөлтийг бий болгох арга замыг санал болгож байна. Судлаачид эдгээр гол салбаруудад чиглэсэн судалгааг хийх замаар хүйс харгалзахгүйгээр бүх хүмүүст илүү хүртээмжтэй, эрх тэгш, гэрэлт ирээдүйг бий болгоход хувь нэмрээ оруулах болно. Ж.Анарбат Ашигласан эх сурвалж Б.Цэнддоо. (2020). Монгол 11 үгээр . Улаанбаатар, Монгол: Нэпко хэвлэлийн газар. Man, J. (2016). The Mongol Empire: Genghis Khan, His Heirs and the Founding of Modern China . Corgi. Johnson, L. C. (2011). Women of the Conquest Dynasties: Gender and Identity in Liao and Jin China . University of Hawaii Press. Morgan, D. (2007). The Mongols (2nd ed.). (270, Ed.) Wiley-Blackwell. Weatherford, J. (2011). The Secret History of the Mongol Queens: How the Daughters of Genghis Khan Rescued His Empire (Reprint edition ed.). Crown. Rossabi, M. (2010). The Mongols and Global History (Norton Documents Reader) (51295th Edition ed.). W. W. Norton & Company. Жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай хууль (02 02, 2011). https://legalinfo.mn/mn/detail/253 Үндэсний хөтөлбөр батлах тухай (04 26, 2017). https://legalinfo.mn/mn/detail?lawId=12687 Жендэрийн үндэсний хороо. (2024, 03 15). Жендэрийн үндэсний хороо . Хорооны чиг үүрэг: https://www.ncge.gov.mn/хорооны-чиг-үүрэг ҮСХ. (2023). Улс төрийн шийдвэр гаргах түвшин дэх эмэгтэйчүүд . Нийгмийн статистикийн газар. Улаанбаатар: ҮСХ. Олон Улсын Хөдөлмөрийн байгууллага. (2011). Эмэгтэй ажиллагчдын эрх ба жендерийн тэгш байдлын лавлах . International Labour Organization: https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---asia/---ro-bangkok/---ilo-beijing/documents/publication/wcms_537372.pdf Эмэгтэйчүүдийг алагчилах бүх хэлбэрийг устгах тухай конвенц (0912 18, 1979). The Beijing Declaration (09 15, 1995). https://legalinfo.mn/mn/detail/1285 UNDP. (2015). Goal 5 Gender Equality . undp.org : https://www.undp.org/sustainable-development-goals/gender-equality Олон Улсын Хөдөлмөрийн байгууллага. (2008). Тэгш байдлыг дэмжих: Адил тэгш цалин хөлсний хүйсээс үл хамаарах ажлын байрны үнэлгээ: алхам алхамаар гарын авлага . Женев: ОУХБ. Б.Болдмаа. (2019). Монгол дахь эрчүүд, эмэгтэйчүүдийн цалингийн зөрүү . Улаанбаатар. Нийгмийн бодлого хөгжил судалгааны хүрээлэн. (2022). Шийдвэр гаргах түвшин дэх эмэгтэйчүүдийн оролцооны талаарх олон нийтийн төсөөлөл . Улаанбаатар. Эдийн засгийн бодлого, өрсөлдөх чадварын судалгааны төв. (2021). Бизнес эрхлэлт дэх жендэрийн статистикийн үнэлгээ . Залуу судлаачдыг дэмжих сан. (2021). Эмэгтэйчүүдийн амьдралын чанар 2021. Улаанбаатар: ХБНГУ-ын Фридрих-Эбертийн Сангийн Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн газар. World Economic Forum. (2023). Global Gender Gap Report 2023. Geneva: World Economic Forum. Central Asia Regional Economic Cooperation. (2021). Promoting Gender Equality in the Central Asia Regional Economic Cooperation Region: Technical Assistance Repor t. CAREC. UNDP. (2018). Regional Organizations, Gender Equality and the Political Empowerment of Women . European Commission. (2020). Gender economics in macroeconomic research . Burkett, E. (2023). Successes and failures . britannica.com : https://www.britannica.com/topic/the-personal-is-political Robinson, C., & Raechele Pope. (2023). Diversity, Democracy, and Social Justice in Education . In R. J. Tierney, F. Rizvi, & K. Ercikan (Eds.), International Encyclopedia of Education (4th Edition ed.). Elsevier Science. Crompton, R. (2012). Gender inequality and the gendered division of labour . (J. Browne, Ed.) Cambridge University Press. Coaston, J. (2019, 05 28). The intersectionality wars . Vox: https://www.vox.com/the-highlight/2019/5/20/18542843/intersectionality-conservatism-law-race-gender-discrimination Feminist Economics. (2024). Feminist Economics . Feminist Economics: https://www.tandfonline.com/toc/rfec20/current International Labour Organization. (2024). International Labour Organization . The care economy: https://www.ilo.org/global/topics/care-economy/lang--en/index.htm Bhattacharya, T. (2017). Social Reproduction: What’s the big idea? Social Reproduction Theory Remapping Class, Recentering Oppression. London: Pluto Press. Drydyk, J. (2013, 09 04). Empowerment, agency, and power . Journal of Global Ethics, 9(3), 249-262. Steinmo, S. (2015, 03 26). Institutionalism . International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences (2nd), 181. ҮСХ . (2024). 1212.mn . Статистикийн мэдээллийн нэгдсэн сан: https://www.1212.mn/mn #LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүйнБлог #ОлонУлсынГэрээ #Конвенц #ЭрхЗүйнОрчин #ЭмэгтэйчүүдийнОролцоо #Нийгэм #ЭдийнЗасаг #Жендер #Статистик #Парламент #Ардчилал #Хүйс #Судалгаа #ЧингисХаан #Монголчууд #Эмэгтэйчүүд #Бизнес #ОлонУлс #Жендэр #СудалгааныЧиглэлүүд #МэдлэгийгДээшлүүлэх #Бодлого #Практик #ЖендэрийнТэгшБайдал #ЭмэгтэйчүүдийнЭрхМэдлийгНэмэгдүүлэх #ЭерэгӨөрчлөлт #ХүйсХаргалзахгүй #ЭрхТэгш #ГэрэлтИрээдүй #ХувьНэмэр

Эрүүгийн хуулийн 8 дугаар бүлэг "Өсвөр насны хүнд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх тухай" #ЭрүүгийнХууль #MongolianCriminalLaw #MongolianCriminalCode #ӨсвөрНасныХүндЭрүүгийнХариуцлагаХүлээлгэх #ЭрүүгийнХариуцлага #ХуульчШувуухай #LawyerBirdie #ЭрхЗүй #ЭрхЗүйнБлог #ЭрүүгийнЭрхЗүй #ӨсвөрНасныХүн #СэтгэцийнОнцлог #ЁсСуртахуун #ЭрүүлМэнд #НийгмийнБайрСуурь #Ухамсарлах #НийтэдТустайАжил #ЗорчихЭрхийгХязгаарлах #СургалтХүмүүжлийнТусгайБайгууллага #Шүүх #АлбадлагынАргаХэмжээ #Хүмүүжил #ХүүхдийнАсуудалЭрхэлсэнТөрийнЗахиргааныБайгууллага

Эрүүгийн хуулийн 9 дүгээр бүлэг "Хуулийн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх" #MongolianCriminalLaw   #MongolianCriminalCode #ЭрүүгийнХууль #ЭрүүгийнЭрхЗүй #ЭрүүгийнХариуцлага #ХуулийнЭтгээд #ХуулийнЭтгээдэдЭрүүгийнХариуцлагаХүлээлгэх #ТоргохЯл #ХуульчШувуухай #LawyerBirdie #ЭрхЗүй #ЭрхЗүйнБлог #ХуулийнЭтгээдийгӨөрчлөнБайгуулах #ХуулийнЭтгээдийгНийлүүлэх #ХуулийнЭтгээдигНэгтгэх #ХуулийнЭтгээдийгТусгаарлах #ХуулийнЭтгээдийгХуваах #ХуулийнЭтгээдийнЗорилго #ХуулийнЭтгээдийнТөрөл #ХуулийнЭтгээдийнХэлбэр #ХуулийнЭтгээдийнЗохионБайгуулалт #Компани #ТолгойКомпани #ХувьцааЭзэмшигч #ЭрхБүхийАлбанТушаалтан #ХуулийнЭтгээдийнСалбар #ХуулийнЭтгээдийнТөлөөлөгчийнГазар #ЭрхХасах #ТатанБуулгах #ХөрөнгөХураах #АлбадлагынАргаХэмжээ

Эрүүгийн хуулийн 6 дугаар бүлэг "Эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх, чөлөөлөх үндэслэл, журам" #ЭрүүгийнХууль #MongolianCriminalLaw #MongolianCriminalCode #ЭрүүгийнХариуцлага #ЭрүүгийнХариуцлагаХүлээлгэхЧөлөөлөхҮндэслэлЖурам #ХуульчШувуухай #LawyerBirdie #ЭрхЗүйнБлог #ЭрхЗүй #ЭрүүгийнЭрхЗүй #ЭрүүгийнХариуцлага #ХорихЯл #ӨршөөлҮзүүлэх #УучлалҮзүүлэх #Хорих #ЗорчихЭрхийгХязгаарлах #ХүнТөрөлхтнийАюулгүйБайдалЭнхТайвныЭсрэгГэмтХэрэг #АвлигынХэрэг #ҮндэстэнДамнасанЗохионБайгуулалттайГэмтХэрэг #ХорихЯл #НийтэдТустайАжилХийлгэхЯл #СэтгэцийнЭмгэг #Шүүх #ГэмтХэрэг #ГэмБуруу #ХорУршиг #Прокурор #ХүлээлгэсэнҮүргийгЗөрчих #БолгоомжгүйГэмтХэрэг #СанаатайГэмтХэрэг #ЦагданХоригдсонХугацаа #ХөнгөрүүлэхНөхцөлБайдал #ХүндрүүрэхНөхцөл #ЭрхЗүйнБайдал #ХэрэгХариуцахЧадвар #ГэмБуруугааСайнДураарХүлээнЗөвшөөрөх #ХүмүүжлийнЧанартайАлбадлагынАргаХэмжээ

Эрүүгий хуулийн 4 дүгээр бүлэг "Гэмт хэргийг үгүйсгэх нөхцөл байдал" #ЭрүүгийнХууль #MongolianCriminalLaw #MongolianCriminalCode #ГэмтХэргийгҮгүйсгэхНөхцөл #ЭрүүгийнХариуцлагынЗорилгоТөрөл #ХуульчШувуухай #LawyerBirdie #ЭрхЗүй #ЭрхЗүйнБлог #ЭрүүгийнЭрхЗүй #ЭрүүгийнХууль #АргагүйХамгаалалт #Баривчлах #ТасланЗогноох #ГарцаагүйБайдалдХохиролУчруулах #Хохирол #ҮндэслэлБүхийЭрсдэл #ТушаалБиелүүлэх #ДаалгаварБиелүүлэх #ЦэргийнАлбаХаагч #ХуульСахиулагч

#LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүй #ЭрхЗүйнБлог #ҮндсэнХуулийнЭрхЗүй #ҮндсэнХууль #МонголУлс #НутагДэвсгэр #ЗасагЗахиргаа #НутагДэвсгэрийнНэгж #ЗасагДарга #НутгийнӨөрөөУдирдахБайгууллага #ИргэдийнТөлөөлөгчдийнХурал #Тогтоол #Захирамж #УлсынИхХурал #ЗасгийнГазар #Нийслэл #Сум #Дүүрэг #Хороо #Баг #ОронНутаг #ЭдийнЗасгийнБүтэц #ЭрхЗүйнҮндэс #ЗохионБайгуулалт #Хот #Тосгон #ЧигҮүрэг #Шийдвэр #ХүнАмынБайршил #НутгийнИргэд #НийгмийнЦогцолбор #ИргэдийнНийтийнХурал #ӨмчийнУдирдлага #ТатварынХувьХэмжээ #Төсөв #НийгмийнАмьдралынОнцлог #Сонгууль #ТөрийнУдирдлага #ЕрөнхийСайд #ЗасагДарга #БүрэнЭрх #ЗасагДаргынАжлынАлба