Улс ба төрийн тухай орчин үеийн төсөөлөл - Эргэцүүлэх асуултын хариулт
- Хуульч Шувуухай
- Jun 1, 2024
- 5 min read
Updated: Jan 22
1. Субьектив эрх зүйн агуулгад жам ёсны эрхээс гадна өөр хэм хэмжээ багтах уу? Түүнийг юу гэж нэрлэх вэ?
Субьектив эрх зүйн агуулгад жам ёсны эрхээс гадна нийгэм дэх хувь хүний эрх, үүргийг зохицуулдаг өргөн хүрээний хэм хэмжээ, дүрмийг хамааруулж болно. Жам ёсны эрхээс давсан энэ өргөн хүрээний хэм хэмжээг “эрх зүйн позитивизм” гэж нэрлэдэг.
Жам ёсны эрх нь ихэвчлэн байгалийн хууль, философийн ёс суртахууны зарчмууд дээр үндэслэсэн, хүний төрөлхийн эрхүүд юм. Жишээ нь амьд явах, эрх чөлөө, өмч хөрөнгөтэй байх, аз жаргалыг эрэлхийлэх зэрэг эрх. Жам ёсны эрхийг хүний мөн чанараас үүдэлтэй түгээмэл бөгөөд өөрчлөгдөшгүй гэж үздэг.
Харин эрх зүйн позитивизм нь хууль тогтоох байгууллага, засгийн газар, хууль эрх зүйн тогтолцоо зэрэг хүний эрх мэдлийн хүрээнд бий болгосон хүний гараар бүтээгдсэн хуулийг хэлнэ. Жам ёсны эрхээс ялгаатай нь хүний шийдвэр, нийгмийн хэм хэмжээнээс хамаардаг. Позитив эрх зүй нь хууль тогтоомж, үндсэн хууль, дүрэм журам, шүүхийн шийдвэр болон тодорхой эрх мэдлийн хүрээнд зан үйлийг зохицуулдаг бусад эрх зүйн баримт бичгүүдийг агуулдаг.
Нэг ёсондоо, жам ёсны эрх нь угаас хүний заяагдмал үндсэн эрх бол позитив эрх зүй нь хүний нийгэмд зан үйлийг зохицуулах, эрхийг хэрэгжүүлэх, дэг журмыг сахиулах зорилгоор тогтоосон эрх зүйн орчин юм. Позитив эрх зүй нь тодорхой эрх зүйн тогтолцоо, эсвэл нийгмийн хүрээнд жам ёсны эрхийг кодчилох, өөрчлөх, бүр хязгаарлах боломжтой.
2. Төр, түүний байгууллагаас гадуур эрх зүйн хэм хэмжээ үүсэх үү? Үүний учир шалтгааныг тайлбарлана уу?
Эрх зүйн хэм хэмжээ нь төр, түүний институтээс гадуур байж болно. Төрөөс гадуур заншлын, олон улсын, шашны, үндэстэн дамнасан зэрэг эрх зүйн хэм хэмжээ нь янз бүрийн нөхцөл байдалд илрэн, оршин тогтнох хэд хэдэн шалтгаан бий.
Төрийн албан ёсны институт байхгүй байсан ч хүмүүс заншлын хэм хэмжээний дагуу нийгмийн дэг журмыг сахиулж, нийгмийн харилцааг зан үйлээр зохицуулдаг. Эдгээр хэм хэмжээ нь нийтээр хүлээн зөвшөөрч, хэрэгжүүлдэг нийгэмд уламжлагдан ирсэн зан заншилд тулгуурладаг. Өмчлөх эрх, гэрлэлт, өв залгамжлал, маргааныг шийдвэрлэх зэрэг нийгмийн амьдралын асуудлуудыг заншлын эрх зүйгээр зохицуулах нь бий.
Олон улсын эрх зүй нь улс орнууд болон олон улсын бусад оролцогчдын хоорондын харилцааг зохицуулах хэм хэмжээ, зарчмуудаас бүрддэг. Олон улсын эрх зүйн үндсэн субъект нь улс хэдий ч олон улсын байгууллага, төрийн бус оролцогчид, хувь хүмүүст олон улсын эрх зүй хамаарна. Олон улсын эрх зүй нь дипломат харилцаа, хүний эрх, зэвсэгт мөргөлдөөн, худалдаа, байгаль орчин зэрэг янз бүрийн асуудлыг зохицуулдаг. Аль нэгэн улсаас хараат бусаар оршин тогтнож, гэрээ, заншил, олон улсын байгууллага зэрэг механизмаар хэрэгждэг.
Олон нийгэмд шашны хууль, хэм хэмжээ, зарчмууд нь иргэний хуультай зэрэгцэн, эсвэл бүр оронд нь эрх зүйн тогтолцооны үндэс суурь болдог. Шашны эрх зүй нь ихэвчлэн ариун судар, эсвэл шашны эрх мэдлээс гаралтай. Ёс суртахууны зан үйл, гэр бүлийн харилцаа болон амьдралын бусад зүйлийг зохицуулдаг. Шашны эрх зүй нь олон улс орны төрийн эрх зүйн тогтолцоотой зэрэгцэн оршдог буюу тэдгээрт нөлөөлж, нийгэмд хэм хэмжээ, практикийг бүрдүүлдэг.
Даяаршлаас улбаатайгаар улс орнууд хоорондоо харилцан уялдаа холбоотой байх үед, эрх зүйн хэм хэмжээ нь үндэсний хил хязгаарыг давж гарч байна. Үндэстэн дамнасан эрх зүйд олон улсын эрх зүйн хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллагуудын хэм хэмжээ, дүрэм хамардаг. Тухайлбал, худалдааны эрх зүй, оюуны өмчийн эрх зүй, хүний эрхийн хууль, байгаль орчны хууль зэргийг дурдаж болно. Үндэстэн дамнасан эрх зүйн орчин нь олон улсын гэрээ, конвенц, үндэстэн дамнасан корпорацууд, ашгийн бус, төрийн бус байгууллагуудын үйл ажиллагаанаас хамаарч тодорхойлогддог.
3. Төрийг байгаа зүйлийн болон байх ёстой зүйлийн үүднээс судлахын ялгаа. Аль талаас нь голчлон судалдаг вэ?
Төрийг байгаа зүйлийн үүднээс судлах нь улс ба төрийн тогтолцооны бодит үйл ажиллагаа, бүтэц, үйл явц, зан үйлийг судлах явдал юм. Энэ арга нь төр практикт хэрхэн ажилладаг талаарх эмпирик ажиглалт, дүн шинжилгээнд гол анхаарлаа хандуулдаг. Нөгөөтээгүүр, төрийг байх ёстой зүйл гэж судлах нь сайн засаглалын норматив зарчим, үзэл баримтлал, үнэт зүйл, онолд суурилсан улс ба төрийн тогтолцоог үнэлэх явдал юм. Энэ хандлага нь ихэвчлэн ёс зүй, ёс суртахуун, философийн үүднээс удирддаг улс ба төрийн тогтолцооны хүсүүштэй шинж чанар, стандартыг тодорхойлох зорилготой.
Төрийг байгаа зүйлийн үүднээс судлах асуудал
Институт: Гүйцэтгэх, хууль тогтоох, шүүх эрх мэдлийг багтаасан төрийн тогтолцооны албан ёсны бүтэц, захиргааны байгууллага, хүнд суртлын дүн шинжилгээ.
Үйл явц: Төрийн байгууллагуудын хүрээнд шийдвэр гаргах үйл явц, бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх механизмын шалгалт.
Зан төлөв: Улс төрчид, хүнд сурталтнууд, ашиг сонирхлын бүлэг, иргэд зэрэг оролцогч улсын үйлдэл, стратеги, сэдэл, харилцан үйлчлэлийн судалгаа.
Эрх мэдлийн динамик: Эрх мэдлийн харилцаа, эрх мэдлийн хуваарилалт, төрийн тогтолцоо, улс ба төрийн хяналт, хариуцлагын механизмын дүн шинжилгээ.
Төрийн бодлого: Нийгэмд тулгамдаж буй асуудлуудыг шийдвэрлэх, олон нийтийн хэрэгцээг хангах, бодлогын зорилгод хүрэхийн тулд төрөөс гаргасан бодлого, хууль тогтоомж, дүрэм журам, хөтөлбөрүүдийн үнэлгээ.
Улс ба төрийн соёл: Нийгэм дэх улс ба төрийн зан үйлийг бүрдүүлдэг, засаглалын үйл явцад нөлөөлдөг давамгайлсан хандлага, итгэл үнэмшил, үнэт зүйл, хэм хэмжээний тухай ойлголт.
Төрийг байх ёстой зүйл гэж судлах асуудал
Норматив онолууд: Улс ба төрийн тогтолцоог үнэлэх үзэл санаа, зарчмуудыг санал болгодог ардчилал, либерализм, социализм, бүгд найрамдах улс зэрэг засаглалын норматив онолуудыг судлах.
Шударга ёс ба тэгш байдал: Төрийн институт, бодлогын хууль ёсны байдал, үр нөлөөг үнэлэх шалгуур болох шударга ёс, тэгш байдал, хүний эрхийн зарчмуудыг судлах.
Ардчиллын үнэт зүйлс: Төрийн оролцоо, төлөөлөл, хариуцлага, ил тод байдал, хууль дээдлэх зэрэг ардчиллын зарчмуудыг засаглалын жишиг хэмжүүр болгон үнэлэх.
Ёс суртахууны талаар анхаарах зүйлс: Төрийн үйл ажиллагааг явуулахдаа шударга, үнэнч байх, хүний нэр төрийг дээдлэх, хариуцлагатай байх зэрэг ёс зүйн хэм хэмжээ, үнэт зүйлсийн дүн шинжилгээ хийх.
Нийгмийн халамж: Иргэдийн сайн сайхан байдлыг дэмжих, нийгмийн тэгш бус байдлыг арилгах, нөөц боломжийн тэгш хуваарилалтыг хангахад төрийн гүйцэтгэх үүргийн үнэлгээ хийх.
Сайн засаглал: Засгийн газрын үйл ажиллагааг сайжруулах зорилго болох үр дүнтэй, үр ашигтай, хариу үйлдэл үзүүлэх, хүртээмжтэй, тогтвортой байдал зэрэг сайн засаглалын шинж чанаруудыг шалгах.
Эрдэмтэд болон бодлого боловсруулагчид төрийг байгаа болон байх ёстой зүйл гэж аль аль хандлагаар судалснаар улс ба төрийн тогтолцоог боловсронгуй болгох, нийгэм дэх нийтлэг сайн сайхан байдлыг ахиулах, давуу тал, сул тал, сорилт бэрхшээл, боломжуудын талаар ойлголттой болдог.
4. Монгол улсын төрийн үйл ажиллагаа Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал, хэм хэмжээнд нийцэж буй эсэхийг судлах нь төрийг судлах ямар арга зүй вэ?
Монгол улсын төрийн үйл ажиллагаа Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал, хэм хэмжээнд нийцэж буй эсэхийг судлах нь төрийг байх ёстой зүйлийн хувьд судлах арга юм. Үүнийг эрх зүйн шинжилгээ, эмпирик судалгаа, харьцуулсан байдлаар хослуулан хийж болно.
Тухайлбал, Монгол улсын Үндсэн хуулийн эх бичвэр, зүйл, нэмэлт, өөрчлөлт, шүүхийн тайлбар зэрэгт эрх зүйн нарийн шинжилгээ хийж, төрийн үйл ажиллагаанд хамаарах гол ойлголт, зарчим, хэм хэмжээ, заалтуудыг тодорхойлно.
5. Төрийн тусгай болон ерөнхий онолууд хоорондоо ямар уялдаа холбоотой вэ? Төрийн онолыг ийнхүү ангилахын ач холбогдол юу вэ?
Төрийн тусгай болон ерөнхий онолууд хамрах хүрээ, төвлөрч буй асуудлаараа хоорондоо уялдаа холбоотой.
Төрийн тусгай онолууд нь тодорхой улсууд, эсвэл төрийн тогтолцооны нарийвчилсан үйл ажиллагаа, бүтэц, үйл ажиллагаа, зан үйлийг судалдаг. Тухайлбал, АНУ-ын засгийн газар, Их Британийн парламентын засаглал, Хятадын коммунист дэглэм зэрэг тодорхой улс ба төрийн байгууллагуудыг ойлгож, дүн шинжилгээ хийнэ. Тусгай онолууд нь янз бүрийн улс, тогтолцооны ижил төстэй байдал, ялгаа, тэдгээрийг харьцуулан судалдаг.
Төрийн ерөнхий онолууд нь янз бүрийн улсууд болон төрийн тогтолцоонд бүх нийтээр үйлчлэх ерөнхий зарчим, үзэл баримтлал, тогтолцоог бий болгохыг зорьдог. Эдгээр онолууд нь тодорхой түүх, газарзүйн нөхцөл байдлаас үл хамааран тухайн төрийн мөн чанар, гарал үүсэл, чиг үүрэг, зорилгын талаарх үндсэн асуултуудыг судална. Эдгээрт Гоббс, Локк, Руссогийн сонгодог онолууд болон марксизм, либерализм, анархизм зэрэг орчин үеийн онолууд багтаж болно.
Энэхүү ангиллын ач холбогдол нь төрийн онолын санал болгож буй ойлголтод оршдог. Тухайлбал, эрдэмтэн, судлаачид тусгай болон ерөнхий гэж төрийн онолыг ялган, ямар түвшинд шинжилгээ хийхээ тодорхой болгоно. Практикт тусгай онолууд нь улс ба төрийн бодит асуудлуудыг авч үздэг бодлого боловсруулагчид, дипломатчид, шинжээчдийн хувьд маш чухал бол, ерөнхий онолууд нь засаглал, эрх мэдлийн талаарх өргөн хүрээний асуудлыг авч үздэг. Тусгай онолууд нь эмпирик нотолгоо, кейс судалгаанд тулгуурладаг бол, ерөнхий онолууд нь янз бүрийн салбаруудад хэрэглэгдэх үзэл баримтлалыг санал болгодог.
Ж.Танан
***
#LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүйнБлог #ЭрхЗүй #ТөрийнОнол #УлсБаТөрийнТухайОрчинҮеийнТөсөөлөл #ЭргэцүүлэхАсуултынХариулт #ТөрийгСудлахАргаЗүй #СубьективЭрхЗүй #ЖамЁсныЭрх #ЭрхЗүйнПозитизм #ЭрхЗүйнХэмХэмжээ #ЗаншлынЭрхЗүй #ОлонУлсынЭрхЗүй #ШашныЭрхЗүй #ҮндэстэнДамнасанЭрхЗүй #ТөрийгБайхЁстойЗүйлГэжСудлах #ТөрийгБайгааЗүйлийнҮүднээсСудлах #Локк #Гоббс #Руссо #ТөрийнТусгайОнолууд #ТөрийнЕрөнхийОнолууд
😍
.