Төрийн дэглэм

Updated: Dec 16

Төрийн дэглэм

0:00

Оршил

Төр нь нийгмийн зохион байгуулалтын тулгуур болж, хүмүүсийн амьдрал, улс орнуудын замналыг тодорхойлдог. “Төр гэж юу вэ?” гэсэн асуултад нэгдсэн тодорхойлолт байхгүй ч өргөн дэлгэр ашиглагддаг нь Германы социологич Макс Веберийн “Төр гэдэг нь зүйд нийцэхүйц албадлага, хүч хэрэглэх онцгой давуу эрхийг эзэмших улс орны удирдах бүтэц” гэсэн тодорхойлолт байдаг. Түүнчлэн, Оросын эрх зүйн онолын гол төлөөлөгч C.C.Алексеев “Төр гэсэн ойлголтод хоёр үндсэн утга байдаг. Нэгдүгээрт, төр-улс гэсэн улс төр, газар зүйн ойлголт, хоёрдугаарт, төр-засаг, засаглалын байгууллага гэсэн улс төрийн утга” байна гэжээ.

Түүхийн туршид автократаас ардчилал хүртэл төрийн янз бүрийн дэглэмүүд бий болсон бөгөөд тус бүр өөрийн гэсэн онцлог, зарчим, бүтэц зохион байгуулалттай. Хүн төрөлхтөн хамтын хэрэгцээг хангах, дэг журмыг сахиулах, эрх мэдлийг хуваарилахын тулд төрийг зохион байгуулж ирсэн ба цаг хугацааны явцад хөгжжээ. Өнөөгийн ертөнцөд оршин буй олон янзын төрийн дэглэмээс түгээмэл заримыг нь танилцуулъя.

1. Автократ

Автократ гэдэг нь “auto” өөрөө, “kratos” эрх мэдэл гэсэн утгатай Грек үгнээс гаралтай бөгөөд нэг хүн хязгааргүй эрх мэдлийг эзэмшдэг төрийн дэглэм юм. Автократ засаглагчид өв залгамжлал, цэргийн хүч, тоталитар хяналт зэрэг бусад аргаар засгийн эрхэнд гарч болно. Автократ засаглалын жишээнд хаант засаглал, дарангуйлал, авторитар дэглэм орно. Ийм тогтолцоонд хувь хүний эрх чөлөө хязгаарлагдаж, төр дарангуйлдаг.

2. Ардчилал

Ардчилал нь “demos” ард түмэн, “kratos” эрх мэдэл гэсэн утгатай Грек үгнээс гаралтай бөгөөд эрх мэдлийг ард түмний гарт шууд буюу сонгогдсон төлөөлөгчдөөр дамжуулан олгодог төрийн дэглэм юм. Ардчилал нь ард түмний бүрэн эрхт байдал, улс төрийн тэгш байдал, хувь хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах зэрэг зарчмуудыг чухалчилдаг. Орчин үеийн олон үндэстний нэгэн адил төлөөллийн ардчилал нь иргэдийг төлөөлөн шийдвэр гаргахын тулд сонгууль явуулж төлөөлөгчдийг сонгодог. Шууд ардчилал нь шийдвэр гаргах үйл явцад иргэдийг шууд оролцуулдаг.

3. Олигарх

Олигарх гэдэг нь “oligos” цөөхөн, “kratos” эрх мэдэл гэсэн утгатай Грек үгнээс гаралтай бөгөөд эрх мэдэл нь цөөн, элит хэсэг бүлэг хүмүүс, эсвэл гэр бүлийн гарт төвлөрдөг төрийн дэглэмийг хэлдэг. Эдийн засгийн тэгш бус байдал өндөр, эд баялаг, нийгмийн байр суурьтай улс төрийн нөлөө нягт холбоотой нийгэмд олигархууд үүсдэг. Эдгээр эрх баригч элитүүд улс төрийн үйл явц, бодлого боловсруулахад ноёрхлоо үргэлжлүүлж, гол институт, нөөцийг хянаж чаддаг.

4. Теократ

Теократ гэдэг нь “theo” бурхан, “kratos” эрх мэдэл гэсэн утгатай Грек үгнээс гаралтай бөгөөд нийлээд “теократ” буюу бурхнаар захирагдах, эсвэл “бурхны эрх мэдлийн засаглал” гэж орчуулагддаг. Шашны удирдагчид, эсвэл шашны байгууллагууд улс төрийн эрх мэдлийг эзэмшиж, нийгмийн оюун санаа болон улс төрийг удирдан чиглүүлдэг дээд эрх мэдлийг эзэмшдэг төрийн дэглэмийг хэлнэ. Теократ дэглэмд шашны хууль тогтоомж, сургаал нь засаглалыг чиглүүлэн заадаг бөгөөд шашны зүтгэлтнүүд улс төрийн эрх мэдэлтэй байж болно. Теократ нь шашны зарчмууд бодлогын шийдвэр гаргадаг хөнгөн хэлбэрээс эхлээд шашны удирдагчид нийгмийн бүх тал дээр үнэмлэхүй хяналт тавьдаг эрс тэс тохиолдол хүртэл янз бүр байж болно.

5. Бүгд Найрамдах Улс

Бүгд найрамдах улс гэдэг нь “res” юм, “publica” нийтийн, эсвэл төр гэсэн утгатай Латин хэлнээс эх үндэстэй бөгөөд нийлээд “res publica” “нийтийн хэрэг” буюу “олон нийтийн хэрэг” гэж орчуулагддаг. Эртний Ромд “res publica” нь төрийн хэрэг, нийтийн эрх ашгийг илэрхийлэх ба эрх мэдлийг нэг захирагч, хаант засаглалд төвлөрүүлэх бус ард түмэн эзэмшдэг төрийн дэглэм байсан. МЭӨ 509 онд байгуулагдсан Ромын Бүгд Найрамдах Улс нь иргэдийн эрх ашгийг төлөөлдөг консул, сенат зэрэг сонгогдсон албан тушаалтнуудтай байв.

Засаглалын хувьсал өөрчлөлтөөр Бүгд найрамдах улс бол төрийг “нийтийн асуудал” гэж үздэг төрийн дэглэм болсон бөгөөд сонгогдсон төлөөлөгчид нь нийтийн ашиг сонирхлыг төлөөлдөг. Бүгд найрамдах улсуудад ардчилал янз бүр байж болох ч хууль дээдлэх, Үндсэн хуульт ёсны үзэл, засаглалын эрх мэдлийн хуваарилалтад анхаарал хандуулдаг. Төлөөлөл нь сонгогчдын өмнө хариуцлага хүлээдэг, Үндсэн хуулийн хүрээнд үйл ажиллагаа явуулдаг Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд зэрэг сонгогдсон төр, засгийн тэргүүнтэй байдаг.

6. Анархи

Анархи гэдэг нь “an” байхгүй, “arkhos” захирагч, эсвэл эрх мэдэл гэсэн утгатай Грек үгнээс гаралтай бөгөөд нийлээд “anarkhos” захирагчгүй, эсвэл эрх мэдэлгүй гэж орчуулагддаг. Эртний Грект “anarkhos” гэсэн нэр томьёог албан ёсны засгийн газар, шаталсан эрх мэдэл дутмаг байсан нийгмийн байдлыг тодорхойлоход ашигладаг байв. Энэ нь хувь хүн, эсвэл олон нийт төвлөрсөн эрх мэдэл бүхий албан тушаалтны шаардлагагүйгээр өөрсдийгөө удирдах нөхцөлийг илэрхийлсэн.

Цаг хугацаа өнгөрөхөд “анархи” гэдэг нэр томьёо нь шаталсан эрх мэдлийг халах, сайн дурын холбоод байгуулах, төвлөрсөн бус шийдвэр гаргах үйл явцыг дэмжих улс төрийн философи буюу үзэл суртлыг илэрхийлэл болон хувирсан. Анархистууд төвлөрсөн хяналт гэхээсээ илүүтэйгээр, харилцан туслалцах, хамтын ажиллагаа, хувь хүний бие даасан байдлын зарчимд суурилсан нийгмийг бий болгохыг эрмэлздэг. Гэсэн хэдий ч, анархист сэтгэлгээнд засаглал, нийгмийн зохион байгуулалтын талаарх өөрийн гэсэн үзэл бодолтой индивидуалист анархизмаас коллективист анархизм хүртэлх янз бүрийн тайлбар, хандлага байдгийг анхаарах нь чухал.

Дүгнэлт

Төрийн олон янзын дэглэмүүд нь хүн төрөлхтний түүхэн явцад хөгжин, өнөөгийн ертөнцийг бүрдүүлсээр ирсэн засаглалын баялаг тогтолцооны зөвхөн агшин зуурын зураглал гэлтэй. Автократаас ардчилал хүртэлх төрийн дэглэм бүр ялгаатай үнэт зүйлс, тэргүүлэх чиглэл, нийгмийн алсын харааг тусгасан байдаг. Нийгэм хувьсан өөрчлөгдөж, шинэ сорилтуудтай тулгарч үр дүнтэй, шударга засаглалыг эрэлхийлэх нь зүйн хэрэг. Үүнээс улбаалан нийгмийн гэрээний хүрээнд эрх мэдэл, хувь хүний эрхийн талаарх маргааныг дагуулдаг. Янз бүрийн төрийн дэглэмийн давуу болон сул талуудыг ойлгосноор шударга ёс, эрх чөлөө, хүн төрөлхтөн, хүний нэр төрийг эрхэмлэдэг нийгмийг цогцлоож чадна.

Ж.Цэрэндулам