Хуульч Шувуухай

Энэхүү ажлаар ТЕХ-ийн зарим заалтыг хууль зүйн шинжлэх ухааны үүднээс төдийгүй, практик хэрэглээний талаас онцолж, татвар төлөгчдийн нүдээр хэрхэн хүлээн зөвшөөрөгдөж байгааг товч, анхаарал татахуйц байдлаар харуулахыг зорив.

Татварын хуулийн эрх зүйн шинж чанар нь зөвхөн хууль тогтоомжийн зохицуулалтаар хязгаарлагдахгүй бөгөөд тухайн хуулийг хэрэглэгчид, тэр дундаа иргэд, аж ахуйн нэгж, татварын албан хаагчид хэрхэн ойлгож, хүлээн зөвшөөрч, хэрэгжүүлдэг байдалд шууд хамааралтай. Тиймээс тааламжтай болон тааламжгүй гэж ангилсан дүн шинжилгээ нь хуулийн зарим заалтыг харьцангуй үнэлэх, иргэн ↔︎ төрийн харилцаанд үүсэх бодит ойлголтлыг тодотгоход тус дэм болно.

Түүнчлэн, татварын улсын байцаагчдад олгогдсон онцгой эрх, ТЕХ-д тусгагдсан өвөрмөц, бусад улсын эрх зүйн зохицуулалтад тэр бүр тохиолддоггүй заалтуудыг онцлон авч үзсэн болно. Энэ нь зөвхөн хууль зүйн шинжлэх ухааны хүрээнд төдийгүй, татварын бодлого, удирдлагын өнөөгийн чиг хандлага, харьцуулсан эрх зүйн судалгаанд ач холбогдолтой хөндлөнгийн өгүүлэмж болж үйлчилнэ.

Татварын ерөнхий хуулийн татвар төлөгчийн хувьд хамгийн тааламжгүй заалт

Татвар төлөгчийн эрх, үүрэг, хяналт шалгалт, мэдээллийн ил тод байдал зэрэг нь ТЕХ-р тодорхой зохицуулагдсан ч зарим зүйл, заалт татвар төлөгчийн хувьд практик хэрэгжилт дээр тодорхойгүй байдал, нэг талын дарамт учруулах эрсдэл дагуулж буйг анхаарах нь зүйтэй. Тиймээс хуулийн онцлох заалтыг жагсаав. Үүнд:

1. Татвар төлөгчийн мэдээллийг урьдчилан сануулгагүй олон нийтэд нийтлэх эрх

ТЕХ-ийн 13 дугаар зүйлийн 13.4-т “Татвар төлөгчийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах, эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор дараах мэдээллийг татварын асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллага татвар төлөгчийн зөвшөөрөлгүйгээр жагсаалт хэлбэрээр албан ёсны цахим хуудсанд нийтэлж, олон нийтэд мэдээлнэ:” гээд, 13.4.1-д “санхүүгийн баримтыг хуурамчаар үйлдсэн эсэх нь хууль хяналтын байгууллагаар хянан шалгагдаж байгаа татвар төлөгчийн нэр, татвар төлөгчийн дугаар, шалгагдаж байгаа асуудлын талаарх мэдээллийг хууль хяналтын байгууллагаас мэдээлэл ирсэн тухай бүрд;” гэжээ.

Энэ зохицуулалт нь үндсэндээ зөрчлийг шүүхээр тогтоогоогүй байхад олон нийтэд мэдээлэх боломжийг нээж байгаа бөгөөд татвар төлөгчийн нэр хүнд, бизнесийн үйл ажиллагаанд нөхөж баршгүй хохирол учруулах эрсдэл дагуулна. Хэдийгээр 13.5-д “урьдчилан мэдэгдэх” заалттай ч бодит нөхцөлд уг мэдээлэл зөвхөн формаль байдлаар хийгддэг талаар гомдол гардаг.

2. Эрсдэлийн үнэлгээний шалгуурыг нууцлах

ТЕХ-ийн 12 дугаар зүйлийн 12.2-т “Татварын алба энэ хуулийн 12.1.1-д заасныг хэрэгжүүлэх зорилгоор хяналт шалгалтад хамруулах эрсдэлийн үнэлгээний нарийвчилсан үзүүлэлтийг татвар төлөгчид мэдээлэхгүй.” гэжээ.

Татварын хяналт шалгалтад өртөх эсэх нь эрсдэлийн үнэлгээнд үндэслэдэг ч тухайн шалгуур нууц байгаа нь татвар төлөгчийн хувьд тодорхой бус байдал үүсгэж, бэлтгэлгүйгээр шалгалтад өртөх, зардал нэмэгдэх нөхцөл болно.

3. Татвараас зайлсхийхийн эсрэг ерөнхий дүрэм

ТЕХ-ийн 16 дугаар зүйлийн 16.1-д “Татварын хяналт шалгалтын үеэр доор дурдсан нөхцөл бүрдсэн нь тогтоогдсон боловч хуульд заасан арга хэмжээг хэрэгжүүлэн татварыг нөхөн ногдуулах боломжгүй бол Татвараас зайлсхийхийн эсрэг ерөнхий дүрмийг хэрэгжүүлэх эрхтэй байна:” гэжээ.

Энэхүү заалт нь татварын схем[1] гэх өргөн ойлголтыг тайлбаргүйгээр хэрэглэснээс гадна, нөхөн ногдуулалтыг хэт ерөнхий үндэслэлээр шийдэх боломжтой болгож, татвар төлөгчийн эрх зүйн баталгааг сулруулна. Олон улсын татварын практикт Татвараас зайлсхийхийн эсрэг ерөнхий дүрэм (General Anti-Avoidance Rule - GAAR) нь ихэвчлэн нарийн зааг, хязгаартайгаар хэрэглэгддэг бол манай улсын хувьд илүү өргөн хүрээтэй хэрэгжих аюултай.

Хэдийгээр эдгээр заалт хуульд хууль ёсны үндэслэлтэйгээр туссан ч бодит амьдрал дээр хэрэгжих явцад татвар төлөгчийн эрх зүйн байдлыг сулруулах, ил тод, шударга зарчим алдагдах эрсдэл дагуулж болзошгүй нь эдгээрийг хамгийн тааламжгүй заалт гэж үнэлэх үндэслэл болно.

Татварын ерөнхий хуулийн татвар төлөгчийн хувьд хамгийн тааламжтай заалт

Татвар төлөгчийн эрхийг хамгаалсан, тэдэнд ээлтэй гэж үзэж болох ТЕХ-ийн зарим зохицуулалтыг татвар төлөгчийн хувьд хамгийн тааламжтай заалт гэж онцолж болно. Эдгээр заалт нь татвар төлөгчийн мэдээлэлтэй байх, өөрийгөө хамгаалах, зохицуулалтад оролцох, эдийн засгийн нөхцөл байдалдаа нийцүүлэн төлбөр хийх боломжийг хуулиар баталгаажуулсан байдлаар илэрхийлэгддэг. Үүнээс хамгийн онцлох гурван заалтыг тодорхойллоо.

1. Татварын өр төлөх хугацааны хөнгөлөлт

ТЕХ-ийн 53 дугаар зүйлийн 53.1-д “Доор дурдсан нөхцөл байдлын аль нэг нь үүсэж татвар төлөгч татварын өрийг төлөх боломжгүй болох нь тогтоогдсон бол татвар төлөгчийн бичгээр, эсхүл цахим хэлбэрээр гаргасан хүсэлтийг үндэслэн харьяа татварын алба татвар төлөх хугацааг 1 жил хүртэлх хугацаагаар сунгаж хөнгөлөлт үзүүлж болно:” гэжээ. Түүнчлэн, 53 дугаар зүйлийн 53.2-т “Татвар төлөгч энэ хуулийн 53.1-д заасан хөнгөлөлтийн хугацаанд татварын өрийг төлөх боломжгүй хүндэтгэн үзэх нөхцөл үүссэн тохиолдолд татвар төлөгчийн хүсэлтийг үндэслэн харьяалах татварын алба хугацааг дахин сунгаж болно. Сунгах хугацаа нь анхны хөнгөлөлтийг оруулан нийт 2 жилээс илүүгүй байна.” гэж заажээ.

Татварын өр төлөх хугацааг 2 жил хүртэл хугацаагаар сунгах боломжтой нь иргэн, аж ахуйн нэгжийн бодит амьдрал дахь төлбөрийн чадвар, нийгэм - эдийн засгийн хүндрэлийг харгалзан үзэж, уян хатан зохицуулалт хийх эрх зүйн боломжийг олгож буй.

2. Тооцох алдангийн хөнгөлөлт

ТЕХ-ийн 53 дугаар зүйлийн 53.5-д “Энэ хуулийн 53.1, 53.2-т заасны дагуу татварын өр төлөх хугацааг хөнгөлсөн тохиолдолд хөнгөлөлтийн хугацаанд тооцох алдангийг 20 хувиар хөнгөлнө” гэжээ.

Энэ нь татвар төлөгчийн хувьд зохистой хамгаалалт, санхүүгийн дарамтыг зөөлрүүлэх нөхцөл болно.

3. Гомдол гаргах эрх

ТЕХ-ийн 47 дугаар зүйлийн 47.1-д “Татвар төлөгч, эсхүл түүний эрх олгосон итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч, мэргэшсэн зөвлөх татварын актыг гардаж авснаас хойш энэ хуулийн 43.1, 72.4-т заасан хугацаанд харьяалах Маргаан таслах зөвлөлд гомдол гаргах эрхтэй.” гэжээ.

Татвар төлөгч нь татварын албаны гаргасан актад шууд захирагдахгүй, харин өөрийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах зорилгоор захиргааны журмаар давж заалдах, маргаан таслах зөвлөлд гомдол гаргах эрхтэй. Энэ бол захиргааны үйл ажиллагаанд хяналт тогтоох механизм бөгөөд татвар төлөгчдөд илүү ойлгомжтой, зардал багатай хэлбэрээр маргааныг шийдвэрлэх боломж олгож байна. Үүний дараа шүүхэд хандах эрх нээлттэй хадгалагдана.

Эдгээр заалт нь ТЕХ-ийн нийгэмд чиглэсэн, татвар төлөгчийг хамгаалсан бодлогын илэрхийлэл бөгөөд эрх зүйн итгэлцлийг нэмэгдүүлж, хуулийн хэрэглээний үр нөлөөг бодит амьдралд мэдрүүлэх чухал нөлөөтэй зохицуулалт юм. Хуульд тусгасан энэхүү эерэг эрх нь татварын сахилга батыг зөвхөн хяналтаар бус, харилцан хүндлэл, ойлголцлоор хангах орчныг бүрдүүлдэг байна.

Татварын алба, татварын улсын байцаагчид олгосон ер бусын эрх

ТЕХ-д зааснаар татварын улсын байцаагч нь ердийн төрийн албан хаагчаас ялгаатайгаар нийгэм, эдийн засгийн харилцаанд шууд нөлөөлөхүйц албадан гүйцэтгэх эрх, үзлэг, шалгалт хийх бүрэн эрх, мэдээлэл цуглуулах онцгой бүрэн эрхийг эдэлдэг. Тухайлбал, ТЕХ-ийн 20 дугаар зүйлийн 20.1-д “Татварын улсын байцаагч нь татвар төлөгчийн орлого олох зориулалтаар ашиглаж байгаа, эсхүл татвар ногдох зүйл болон татвартай холбогдолтой мэдээ, судалгаа, бусад баримтыг хадгалж байгаа, нэвтрэн орохыг хуулиар хориглоогүй үйлдвэрлэл, үйлчилгээний газар, албан байр, агуулах, зооринд нэвтрэн орж, ажлын зураг авалт, үзлэг хийх, тооллого явуулах, баримт бичиг, эд хөрөнгийг түр хугацаагаар хураах, хяналт шалгалтын ажил хийх эрхтэй.” гэжээ. Энэ нь захиргааны байгууллагын мэдүүлэг авах ерөнхий эрхээс хальж, тодорхой арга хэмжээг газар дээр нь шууд хэрэгжүүлэх түвшний эрх мэдэл юм.

Ийм төрлийн өөр нэг жишээ татвал, ТЕХ-ийн 54 дүгээр зүйлийн 54.1-д “Доор дурдсан нөхцөл байдлын аль нэг нь үүсэж, татвар төлөгч татвараа төлөхгүй нь тодорхой болсон тохиолдолд ногдол нь тодорхой татварыг татварын алба урьдчилан хурааж болно:” гэжээ. Энэ нь татвар төлөгчийн өмчлөх эрхийг шууд хязгаарлах өндөр эрх мэдэлд тооцогдоно. Энэ зохицуулалт нь эдийн засгийн эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх, төрийн ашиг сонирхлыг хамгаалах зорилготой ч, хэрэгжүүлэхдээ иргэний эрхийн баталгааг сайтар хангах шаардлагатай.

Түүнчлэн, ТЕХ-ийн 20 дугаар зүйлийн 20.2-т, “Татварын улсын байцаагч мэдээ, мэдээлэл, баримт цуглуулах зорилгоор байр, агуулахаас гадна татвар төлөгчийн орлого, зарлага, ажил гүйлгээний мэдээлэл бүхий компьютер, техник хэрэгсэл, программ хангамжид нэвтрэн орох эрхтэй.” гэжээ[2]. Үүн дээр үндэслэн татвар ногдуулах нь эрх зүйн чадамжтайд тооцогдох эсэх нь эргэлзээ дагуулах ба энэ нь төр ↔︎ иргэний хоорондын итгэлцэл, хувийн мэдээллийн хамгаалалт зэрэг эрх зүйн суурь зарчимтай уялдах ёстой нарийн тэнцвэр шаардсан зохицуулалт юм.

Иймд эдгээр эрх нь татварын улсын байцаагч болон Татварын албаны захиргаанд олгосон ер бусын буюу онцгой эрх болохыг анзаарч, эрх мэдлийн хязгаар, хяналтын механизм хангагдсан эсэхэд эрх зүйн хяналт, судалгаа хийх шаардлагатай юм.

Бусад улсын татварын хуульд байдаггүй, зөвхөн Монгол Улсын Татварын ерөнхий хуульд тусгагдсан хуулийн зохицуулалт

ТЕХ нь зарим талаараа олон улсын татварын эрх зүйн жишигт нийцсэн, нөгөө талаар Монгол Улсын хууль зүйн орчны онцлог, зах зээл болон төрийн институтийн бүтцэд суурилсан өвөрмөц зохицуулалтуудыг агуулдгаараа онцлог юм. Тэдгээрээс хамгийн анхаарал татах нь татварын суутган тооцох, буцаан олгох, өр төлөх үйл ажиллагаанд иргэдийн хандив, буцалтгүй тусламжийг ашиглах боломжоор холбогдсон зохицуулалт юм.

Тухайлбал, ТЕХ-ийн 53 дугаар зүйлийн 53.3-т “Татварын өр төлөх хугацааны хөнгөлөлт үзүүлэхэд дараах зарчим баримтална:

53.3.1.татвар төлөх хугацааны хөнгөлөлтөд хамаарах татварын өрийн дүн нь 10.0 сая төгрөгөөс доош, эсхүл хөнгөлөх хугацаа нь 3 сар хүртэлх татварын өрд барьцаа хөрөнгө шаардахгүй бөгөөд бусад тохиолдолд сунгасан хугацаанд хамаарах алдангийн хэмжээг оруулсан дүнгээс багагүй хэмжээний барьцаа хөрөнгийг шаардана;
53.3.2.барьцааны зүйл нь үл хөдлөх эд хөрөнгө, Засгийн газрын үнэт цаас байх ба барьцаалах ажиллагааг Иргэний хууль, Үл хөдлөх эд хөрөнгийн барьцааны тухай хуулийг баримтлан хэрэгжүүлнэ;
53.3.3.энэ хуулийн 53.3.1-д заасан барьцааны оронд бусад этгээдийн батлан даалтыг ашиглаж болно;
53.3.4.татвар төлөгчийн бичгээр, эсхүл цахим хэлбэрээр гаргасан хүсэлтэд хөрөнгийн байдал, санхүүгийн чадавхыг тэмдэглэн, түүнд үндэслэн гаргасан хөнгөлөлтийн хугацаанд татварын өр төлөх хуваарийг тусгана.”

Эдгээд зохицуулалт нь татварын өр төлөх хугацааг хөнгөлөхтэй холбоотойгоор иргэн, хуулийн этгээдийн барьцаа хөрөнгөөр төлбөр хойшлуулах, гуравдагч этгээд батлан даах, татвар төлөх хуваарьт хөрөнгийн байдал тусгасан хүсэлт гаргах, барьцаа нь Засгийн газрын үнэт цаас байж болох зэрэг нарийвчилсан зохицуулалтыг тусгасан нь олон улсын жишигт түгээмэл харагддаггүй[3].

Мөн ТЕХ-ийн 13 дугаар зүйлийн 13.4-т “Татвар төлөгчийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах, эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор дараах мэдээллийг татварын асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллага татвар төлөгчийн зөвшөөрөлгүйгээр жагсаалт хэлбэрээр албан ёсны цахим хуудсанд нийтэлж, олон нийтэд мэдээлнэ:” гэж заасан. Татвар төлөгчийн татварын мэдээллийг олон нийтэд зарлах эрхийг Татварын албанд байдаг нь хүний хувийн мэдээллийг хамгаалах олон улсын зарчимтай зарим талаар зөрчилдөж болох ч, Монгол Улсад нийтлэг хүлээн зөвшөөрөгдсөн нийтийн ашиг сонирхлыг хамгаалах үзэл санааны илрэл юм.

Үүнээс гадна, ТЕХ-ийн 26 дугаар зүйлийн 26.3-т “Татвар ногдох зүйлийг өмчлөгч, эзэмшигч, ашиглагч, эсхүл татвар ногдох зүйл бүхий этгээд, татвар төлөгчид олгосон болон өмчлөл, эзэмшил, ашиглалтад шилжүүлсэн зөвшөөрлийн мэдээллийг бүртгэх эрх бүхий байгууллагын мэдээлэл, эсхүл татвар төлөгчийн хүсэлтийг үндэслэн татварын алба тухай бүр татварын бүртгэл, мэдээллийн нэгдсэн санд бүртгэнэ.” гэжээ.

Энэ заалтыг гүйцэд тунгаан ойлговол, татварын алба тухайн этгээдийн бүртгүүлэх хүсэлт, эсвэл бүртгэлтэй холбоотой гуравдагч этгээдийн зөвшөөрөл, мэдээлэл дээр үндэслэн тухайн этгээдийг татвар төлөгчөөр бүртгэх бүрэн эрхтэй. Өөрөөр хэлбэл, тухайн этгээд өөрөө татвар төлөгч болохоос татгалзсан эсэхээс үл хамааран, бусад эх сурвалжаас ирүүлсэн бодит мэдээлэл, үйл ажиллагаа, өмчлөлд үндэслэн татвар төлөгч хэмээн тооцох боломжийг нээж өгч байна.

Энэхүү зохицуулалт нь бодит байдалд үндэслэсэн буюу de facto[4] үүрэг оноох, нийгмийн нийтлэг ашиг сонирхлыг урьтал болгосон механизм гэж үзэж болно. Татварын эрх зүйн практикт энэ нь гэрээ, хэлцлийн эрх чөлөөтэй зөрчилдөхгүй, харин эдийн засгийн бодит хөдөлгөөнийг татварын зохицуулалтад бүрэн хамруулахад чиглэсэн хандлага юм. Иймэрхүү зохицуулалт нь дэлхийн олон оронд байдаггүй, харин Монгол Улсад хэрэгжиж буй эрх зүйн онцлог аргачлалын нэг мөн.

Эдгээр заалт нь Монголын татварын эрх зүйн орчны тогтвортой байдал, төрийн хяналтын зохицуулалт, эрсдэлийн удирдлагын чиг хандлагыг илэрхийлж байгаа бөгөөд ирээдүйд олон улсын эрх зүйн уялдаа, мэдээллийн хамгаалалт, татварын эрх зүйг хүний эрхийг хангасан, тэнцвэрт байдлыг эрэлхийлсэн асуудлуудад нийцүүлэх шаардлагатай байж болохыг харуулж байна.

Ж.Танан

Зүүлт тайлбар

[1] Татварын схем гэж татварын ашиг хүртэх үндсэн зорилгоор хэрэгжүүлэх татвараас зайлсхийх үйл ажиллагааг хэлнэ.

[2] Иргэний гар утсыг үзэх бүрэн эрхтэй гэсэн үг.

[3] Банкны санхүүгийн байгууллагын зээл олгох, барьцаа хөрөнгө авах зэрэг тусгай эрхтэй адил эрх олгогдсон байна.

[4] De facto гэдэг нь латин хэлний бодит байдал дээр гэсэн утгатай хэлц үг юм. Энэ нь хууль ёсоор (de jure) баталгаажаагүй ч бодит амьдрал дээр хэрэгжиж буй, хүлээн зөвшөөрөгдсөн нөхцөл байдлыг илэрхийлдэг. Жишээлбэл, ямар нэг этгээд албан ёсоор эрх мэдэлтэй биш ч тухайн үүргийг хэрэгжүүлж байгаа бол түүнийг de facto удирдагч гэж хэлнэ.