Удиртгал
Нутаг дэвсгэрийн тухай ойлголт нь олон улсын эрх зүйн болон олон улсын харилцааны гол тулгуур байсаар ирсэн. Тусгаар улсын эрх мэдэлд хадгалагдаж буй газар зүйн бүс хэмээн тодорхойлсон нутаг дэвсгэр нь зөвхөн биет орон зай төдийгүй улсын эрх мэдэл хийгээд онцлогийг тодорхойлно. Нутаг дэвсгэрийн зарчим нь түүхэн үйл явдлууд, эдийн засгийн харилцан хамаарал, олон улсын хэм хэмжээ, зарчмуудын дэлгэрэлт зэргийн нөлөө дор олон улсын тогтолцоотой зэрэгцэн хөгжсөн байдаг.
Энэхүү эсээ нь нутаг дэвсгэрийн тухай ойлголт, түүний олон улсын эрх зүйн зарчмуудтай харилцан хамаарлыг танилцуулж, эдгээр зарчмууд нь улс орны тусгаар амьдралыг хэрхэн бүрдүүлж, хэлбэржүүлж байгааг авч үзсэн болно.
Нутаг дэвсгэрийн тухай ойлголт
Нутаг дэвсгэр[1][2] гэдэг нь тухайн улсын[3] хяналтад байдаг, тусгаар тогтнолоо хэрэгжүүлдэг тодорхой газарзүйн бүсийг хэлнэ. Тусгаар тогтнол гэдэг нь төрийн эрх мэдлийг хөндлөнгийн гаднын оролцоогүйгээр өөрөө удирдах дээд эрх мэдлийг агуулдаг бөгөөд энэ нь эрх зүйн болон улс төрийн хэмжүүрийг илэрхийлдэг. Түүхийн үүднээс авч үзвэл, нутаг дэвсгэр нь газар нутаг, нөөц баялгийн биет хяналттай холбоотой байв. Харин орчин үеийн ертөнцөд, энэ нь хууль ёсны эрх, эдийн засгийн ашиг сонирхол, улс төрийн бүрэн эрхт байдлын цогц агуулгыг илэрхийлдэг.
Түүхийн туршид улс үндэстнүүдийн хооронд үүссэн газар нутагтай холбоотой маргаан нь мөргөлдөөний, харин эвлэрэл нь хамтын ажиллагааны эх үндэс байсаар иржээ. XVI зууны колончлолын тэлэлтээс эхлээд, XX зууны геополитикийн тэмцэл хүртэл газар нутгийг хянах нь улс гүрнүүдийн хувь заяаг тодорхойлдог байв. Орчин үед Крым, Өмнөд Хятадын тэнгис, Кашмир зэрэг бүс нутагт газар нутгийн маргаан үргэлжилсээр байна. Эдгээр маргаан нь олон улсын харилцаа дахь нутаг дэвсгэрийн ач холбогдлыг онцолж байна.
Олон улсын хэд хэдэн эрх зүйн зарчим нутаг дэвсгэрийн тухай ойлголттой салшгүй холбоотой байдаг. Эдгээр зарчмуудад улс гүрний тэгш бүрэн эрх (sovereignty), дотоодын хэрэгт үл оролцох (non-intervention), улс түмэн болон үндэстнүүд өөртөө засан тохинох (self-determination), нутаг дэвсгэр бүрэн бүтэн байх (territorial integrity) зэрэг орно.
1. Улс гүрний тэгш бүрэн эрхийн зарчим[5][6]: Энэхүү зарчим нь олон улсын эрх зүйн үндэс болдог. Улс гүрнүүд өөрсдийн нутаг дэвсгэр, дотоодын асуудалд хамгийн дээд эрх мэдэлтэй гэдгийг баталгаажуулна. Олон улсын эрх зүйн дэг журамд үндэслэсэн энэхүү зарчмын дагуу аливаа улс олон улсын харилцаанд тэгш эрхтэй оролцоно. Гэсэн хэдий ч даяаршил, цаг уурын өөрчлөлт, шилжилт хөдөлгөөн, кибер аюул занал зэрэг үндэстэн дамнасан асуудлуудын улмаас тусгаар тогтнол сорилтод өртөж, хамтын арга хэмжээ авах, заримдаа улсын бүрэн эрхэд халдах асуудал гарч болзошгүй.
2. Улсын дотоодын хэрэгт үл оролцох зарчим[7]: Улс гүрний бүрэн эрхтэй нягт холбоотой дотоодын хэрэгт үл оролцох зарчим нь бусад улсын дотоод хэрэгт хөндлөнгөөс оролцохыг хориглодог. Энэ зарчим нь улс гүрнүүдийн нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал, улс төрийн тусгаар тогтнолыг хамгаалах зорилготой. Гэсэн хэдий ч хүний эрхийг бүдүүлгээр зөрчсөн тохиолдолд, Хамгаалах Хариуцлага номлол[8] болон олон улсын хүмүүнлэгийн хөндлөнгийн оролцоог шаарддаг.
3. Улс түмэн болон үндэстнүүд тэгш эрхтэйгээр өөртөө засан тохинох эрхийн зарчим[9]: Энэ зарчим нь ард түмэнд улс төрийн байр сууриа тодорхойлж, эдийн засаг, нийгэм, соёлын хөгжилд хүрэх боломжийг олгодог. Энэхүү зарчим нь олон улсын дүр төрхийг өөрчлөн, колончлолоос ангижрах хөдөлгөөнийг идэвхжүүлж, шинэ улсууд бий болоход хүргэсэн. Гэсэн хэдий ч дэлхий даяар өрнөж буй салан тусгаарлах хөдөлгөөнөөс улбаатай өөртөө засан тохинох нь газар нутгийн бүрэн бүтэн байдалтай зөрчилдөж болзошгүй.
4. Улсын нутаг дэвсгэр бүрэн бүтэн байх[10], хил халдашгүй дархан байх зарчим[11]: Энэхүү зарчим нь тухайн улсын хил хязгаарыг өөрийнх нь зөвшөөрөлгүйгээр өөрчлөх ёсгүй гэдгийг баталгаажуулдаг. Улс гүрний одоо байгаа улсын хил хязгаарыг хадгалах, гаднын түрэмгийлэл, дотоод хуваагдлаас урьдчилан сэргийлэх зорилготой. Нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал нь олон улсын тогтвортой байдал, дэг журмыг хадгалахад чухал ач холбогдолтой боловч, өөртөө засан тохинох зарчимтай зөрчилддөг талтай.
Нутаг дэвсгэртэй холбоотой эрх зүйн зарчмуудын харилцан хамаарал
Тэгш бүрэн эрх, дотоодын хэрэгт үл оролцох, өөртөө засан тохинох, нутаг дэвсгэр бүрэн бүтэн байх эрх зүйн зарчмууд нь харилцан хамааралтай. Харилцан үйлчлэл нь олон улсын тогтолцоог бүрдүүлж, улс гүрнүүдийн эрх ба ард түмний хүсэл эрмэлзэл, дэлхийн засаглалын шаардлага хоёрыг тэнцвэржүүлдэг байна.
Тухайлбал, улс гүрний тэгш бүрэн эрх болон дотоодын хэрэгт үл оролцох хоорондын тэнцвэр нь энх тайван, тогтвортой байдлыг хадгалахад чухал үүрэгтэй. Бүрэн эрхт байдлыг хүндэтгэх нь улс гүрнүүд гаднын албадлагагүйгээр засаглах боломжийг баталгаажуулдаг бол, хөндлөнгөөс оролцохгүй байх нь хүчирхэг улсууд сул дорой улсад ноёрхохоос сэргийлдэг. Гэсэн хэдий ч хүмүүнлэгийн хямралын үед олон улсын хамтын нийгэмлэг хүний эрхийг хамгаалахын тулд хөндлөнгөөс оролцохгүй байх, эсвэл хөндлөнгөөс оролцох, улмаар улс гүрнүүдийн тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх хоёрдмол талтай бэрхшээлтэй тулгардаг.
Үүнтэй адилаар, өөртөө засан тохинох, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлын хоорондох хурцадмал байдал нь ихэвчлэн зөрчилдөөнд хүргэдэг. Өөртөө засан тохинох нь ард түмэнд тусгаар тогтнолыг эрэлхийлэх боломжийг олгодог ч Косово, Өмнөд Судан, Каталони зэрэг улсуудын нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдалд заналхийлж болзошгүй юм. Олон улсын эрх зүй, дипломат ёс нь эдгээр хурцадмал байдлыг хоёр зарчмыг хүндэтгэдэг тогтолцоогоор зохицуулахыг эрмэлздэг бөгөөд энэ нь ихэвчлэн хэлэлцээрийн замаар шийдвэрлэх, эсвэл олон улсын зуучлал ашиглахад хүргэдэг.
Дүгнэлт
Нутаг дэвсгэрийн тухай ойлголт нь улс гүрний тэгш бүрэн эрх, дотоодын хэрэгт үл оролцох, улс түмэн болон үндэстнүүд өөртөө засан тохинох, нутаг дэвсгэр бүрэн бүтэн байх эрх зүйн зарчмуудтай уялдаа холбоотой олон улсын харилцааны үндсэн асуудал хэвээр байна. Эдгээр эрх зүйн зарчмууд нь олон улсын дэг журмыг хамтдаа бүрдүүлдэг, салшгүй хийгээд харилцан хамааралтай. Тэдний хоорондын динамик харилцан үйлчлэл нь тогтвортой байдал, шударга ёс, бүрэн эрхт байдлын төлөөх эрэл хайгуул тасралтгүй хөгжиж буй дэлхийн улс төрийн ээдрээтэй байдлын тусгал юм. Энэхүү харилцан хамаарлыг ойлгох нь орчин үеийн сорилтуудыг шийдвэрлэх, эв найртай олон улсын хамтын нийгэмлэгийг дэмжихэд чухал ач холбогдолтой билээ.
Ж.Танан
Зүүлт тэмдэглэл
[1] Нутаг дэвсгэр
territory; территория
Олон улсын эрх зүйд нутаг дэвсгэр хэмээх ойлголт нь өргөн утгаараа дэлхийн бөмбөрцөг, түүний хуурай ба усан гадаргуу, газрын хэвлий ба агаарын орон зай, түүнчлэн дэлхийг хүрээлэн буй сансрын орон зай, сар, нарны аймгийн бусад эрхэс гариг болон сансрын биетүүд хамаарна. Нутаг дэвсгэрийг эрх зүйн дэглэмийн хувьд дараах байдлаар ангилна.
· Улс гүрний нутаг дэвсгэр;
· Олон улсын эрх зүйн дэглэм бүхий нутаг дэвсгэр;
· Холимог эрх зүйн дэглэм бүхий нутаг дэвсгэр.
[2] Улс гүрний нутаг дэвсгэр
territory of a state; государственная территория
Тодорхой улс гүрний бүрэн эрхийн дор, түүний хилийн дотор орших дэлхийн бөмбөрцгийн хэсэг. Нутаг дэвсгэр нь агаарын орон зай, хуурай гадаргуу, усан гадаргуу, гүний орон зайн хэсгүүдээс бүрдэх бөгөөд харьцангуй утгаар нь олон улсын гэрээнд заасан зарим объект, түүний орон зайн хэсгийг улс гүрний нутаг дэвсгэртэй адилтган үздэг.
· Гадаад улс олон улсын Засгийн газар хоорондын байгууллагын дэргэд суугаа дипломат төлөөлөгчийн газар болон түүний тэргүүний байр, орон сууц, эдэлбэр газар, уналгын хэрэгсэл;
· Зөвхөн өөрийн улсын усан болон агаарын орон зайд, түүнчлэн нээлттэй тэнгис, түүний дээрх агаарын орон зайд яваа тухайн улсын төрийн далбаа болон ялгах тэмдгийг зүүж яваа тэнгисийн болон агаарын хөлөг;
· Тухайн улсын нутаг дэвсгэрийн хэсгүүдийг холбож байгаа нээлттэй тэнгист тавьсан усан доорх кабель, дамжуулах байгууламжууд, эх газрын хормой, нээлттэй тэнгисийн хэвлийд босгосон техникийн байгууламжууд, түүнчлэн тухайн улсаас сансрын орон зайд хөөргөсөн сансрын хөлөг, хиймэл дагуулууд, сансрын станц, буудал зэрэг хаана байгаагаасаа үл хамааран тухайн улсын далбаа, тэмдэг бүхий цэргийн хөлөг онгоц тус тус хамаарна.
[3] Улс гүрэн
state; государство
Олон улсын эрх зүйн харилцаанд зонхилох үүрэг гүйцэтгэн оролцдог үндсэн субъект. Дараах шинжийг өөртөө агуулдаг.
· Тодорхой суурьшсан хүн амтай;
· Тодорхой нутаг дэвсгэртэй;
· Зохион байгуулалттай Засгийн газар нь өөрийн нутаг дэвсгэрт үр ашигтай хяналт хэрэгжүүлэх боломжтой;
· Олон улсын харилцааг хэрэгжүүлэх эрх зүйн чадамжтай.
Улс гүрэн нь бие даасан байх бөгөөд өөрийн нутаг дэвсгэрт тусгаар тогтносон, эрх тэгш байх эрхийг эдэлнэ. Улс гүрэн нь олон улсын эрх зүйн субъект болсон цагаасаа эхлэн олон улсын эрх зүйн дагуу тодорхой эрхийг эдэлж, үүрэг хүлээх бөгөөд Олон улсын эрх зүйн комиссоос боловсруулсан Улс гүрний эрх, үүргийн тухай тунхаглалын төсөлд зааснаар тэрээр дараах эрхийг эдэлнэ.
· Тусгаар тогтнох эрх;
· Олон улсын эрх зүйн дагуу өөрийн нутаг дэвсгэр дээр хэрэг шүүн шийдэх эрх;
· Хуулийн өмнө эрх тэгш байх эрх;
· Зэвсэгт довтолгооны эсрэг дангаар буюу хамтын хүчээр өөрийгөө хамгаалах эрх.
Дараах үүргийг хүлээнэ.
· Олон улсын эрх зүйгээр хүлээсэн үүргээ шударгаар биелүүлж олон улсын харилцаанд оролцох;
· Маргаанаа хууль зүй, шударга ёсонд нийцүүлэн эв зүйн аргаар зохицуулах;
· Дайн явуулж байгаа буюу хууль бусаар хүч хэрэглэж байгаа улс, түүнчлэн НҮБ-ын зүгээс урьдчилан сэргийлэх болон албадлагын арга хэмжээ авч байгаа улсад туслахаас түдгэлзэх;
· Бусад улсын дотоод хэрэгт оролцох, дайн хийх, хууль бусаар хүч хэрэглэн нутаг дэвсгэр олж авахыг цээрлэх;
· Дайны замаар, эсвэл хууль бусаар хүч хэрэглэн нутаг дэвсгэр олж авахыг цээрлэх;
· Бусад улсын нутаг дэвсгэрт дотоодын тэмцэл дэгдээхийг цээрлэх;
· Олон улсын энх тайван, дэг журамд харшилсан байдлыг өөрийн нутаг дэвсгэрт бий болохоос сэргийлэх;
· Арьс өнгө, хүйс, шашин шүтлэгээр үл ялгаварлан өөрийн захиргаанд байгаа бүх хүний эрх, үндсэн эрх чөлөөг хүндэтгэх.
Улс гүрний үндсэн эрх, үүргийн агуулга нь олон улсын эрх зүйн үндсэн зарчмуудаар тодорхойлогдож олон улсын эрх зүйн хамт өргөжин хөгжинө.
[4] Олон улсын эрх зүйн үндсэн зарчим
the principle of international law; принципы международного права
Аливаа улс гүрэн бүрэн эрхт байдал болон аюулгүй байдлаа ханган бэхжүүлж, хөгжлийн зорилтоо хэрэгжүүлэхэд гадаад харилцаа, өөрөөр хэлбэл олон улсын нөхцөл байдал нь чухал хүчин зүйл болдог. Үндэснийхээ энэ ашиг сонирхлыг хамгаалан бататгахын тулд улс гүрэн бусад улс гүрэнтэй, олон улсын эрх зүйн бусад субъектүүдтэй зөвшилцөн хамтран ажиллахыг эрмэлзэх нь орон бүрийн өмнө тулгардаг нийтлэг зорилт юм. Тал талын ийм сонирхол зохицон хэвшиж, өргөжин дэлгэрэх явцад улс хоорондын харилцаанд дагаж мөрдөх дүрэм, журам, хэм хэмжээ бүрэлдэн тогтож, уг харилцааны практикт заншин бэхэждэг байна. Энэ бүхнээс үзвэл олон улсын харилцааны хөгжлийн зүй тогтолд нийцсэн, хүн төрөлхтний амин чухал ашиг сонирхлыг хангаж буй эрх зүйн зохицуулалтын суурь, императив, түгээмэл шинжтэй, нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн үзэл санааны нийлбэр цогцыг олон улсын эрх зүйн зарчим гэнэ. Олон улсын эрх зүйн зарчим нь дараах үндсэн шинжтэй.
· Олон улсын нийт субъектүүдэд хүрч үйлчлэх ба тэдгээр нь зайлшгүй дагаж мөрдөх шинжтэй;
· Олон улсын эрх зүйн бусад хэм хэмжээний хувьд давамгайлах шинжтэй;
· Цаг хугацааны хувьд буцаан хэрэглэгдэнэ;
· Эрх зүйн хийдлийг нөхнө;
· Эдгээрийг зөрчсөн үйл ажиллагаа нь олон улсын гэмт хэрэгт тооцогдоно.
Мөн зарчим нь эрх зүйн харилцааны бүхий л салбарыг хамран үйлчилдэг бол хэм хэмжээ нь эрх зүйн аль нэг харилцааг зохицуулдаг тул үйлчлэх хүрээний хувьд олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээнээс ялгаатай. Өөрөөр хэлбэл зарчим нь хэм хэмжээг бодвол урт хугацааны практикийн явцад боловсрон тогтдог бөгөөд тогтвортой, нөхцөл байдлыг хувирлын нөлөөлөлд автагдах нь бага байдаг. Түүнчлэн эрх зүйн зарчим нь хэд хэдэн хэм хэмжээг агуулах тохиолдол ч байдаг. Олон улсын эрх зүйн дараах зарчмуудыг НҮБ-ын дүрмээр бататгасан байдаг.
1. Улс гүрний бүрэн эрхийн;
2. Улс гүрний тэгш эрхийн;
3. Улсын нутаг дэвсгэр бүрэн бүтэн байх, хил халдашгүй дархан байх;
4. Улсын дотоодын хэрэгт үл оролцох;
5. Улс түмэн тэгш эрхтэйгээр өөртөө засан тохинох;
6. Хамтран ажиллах;
7. Хүний эрхийг бүх нийтээр хүндэтгэх;
8. Олон улсын үүргээ шударгаар биелүүлэх;
9. Хүч үл хэрэглэх ба хүчээр үл заналхийлэх;
10. Олон улсын маргааныг эв зүйгээр шийдвэрлэх.
[5] Улсын бүрэн эрхийн зарчим
principle of a sovereign state, принцип суверенного государства
Улс гүрэн бүр эдийн засаг, улс төрийн системийн ялгааг харгалзахгүй бүрэн эрхтэй байхыг хүлээн зөвшөөрч, энэхүү эрхийг хүндэтгэн харилцах үзэл санааны илрэл. Энэ зарчим нь олон улсын хэвийн харилцааны үндэс болох учир түүнийг сахих нь олон улсын эрх зүйн дэг журмыг бататгах нэг гол нөхцөл болдог. Улс гүрэн бүр өөрийн нутаг дэвсгэрийн хүрээнд засаглалаа хараат бусаар тогтоон явуулах, үндэсний хөгжлийн арга замыг чөлөөтэй сонгож хэрэгжүүлэх, гадаад бодлогоо бие даан явуулах бүрэн эрхтэй. НҮБ-ын дүрмийн хоёрдугаар зүйлийн 1 дүгээр хэсэгт тус байгууллага “бүх гишүүнийхээ адилхан бүрэн эрх, тэгш байдлын зарчим дээр үндэслэнэ” гэж заасан нь дээрх санааг эрх зүйн үүднээс баталдаг. Олон улсын харилцаа аажмаар ардчилах үйл явцын дагуу бүрэн эрхийн зарчмын агуулга, үйлчлэл нь өргөжиж байна. Энэ зарчим НҮБ-ын системийн болон бус нутгийн засгийн газар хоорондын байгууллагын дүрэм, мөн хоёр болон олон талын гэрээ хэлэлцээр зэрэгт тусгалаа олж, дэлгэрэн хэрэгжиж байна. Тухайлбал, Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны зарчмын тухай тунхаглалд (1970) тэгш бүрэн эрхийн ойлголтод дараах хэм хэмжээг хамааруулан тогтоожээ.
· Эрх зүйн хувьд тэгш байх;
· Бүрэн эрхт байдлаасаа урган гарах бүх эрхийг эдлэх;
· Бүрэн эрхт бусад субъектийн эрхийг хүндэтгэх;
· Өөрийн улс төр, нийгэм, эдийн засаг соёлын тогтолцоог чөлөөтэй сонгон тогтоож хөгжүүлэх;
· Улсын нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал, улс төрийн тусгаар тогтнол халдашгүй дархан байх.
[6] Улс гүрний тэгш бүрэн эрхийн зарчим
the principle of equality among states, принцип равенства государств
Улсын бүрэн эрхийн зарчмаас аливаа улс олон улсын харилцаанд тэгш эрхтэй оролцох эрх урган гардаг. Ийм ч учраас НҮБ-ын дүрмийн хоёрдугаар зүйлд эдгээрийг хамтатган дурдсан байдаг. Олон улсын эрх зүйн нэрт эрдэмтэн Л.Оппенгейм энэ зарчмын мөн чанарыг тодорхойлохдоо “Олон улсын эрх зүй нь бүрэн эрхт улсуудын нийтийн хэвшил дээр үндэслэдэг учир улс гүрэн нь эрх зүйн субъектийнхээ хувьд тэгш эрхтэй байна гэж үзээд, улсууд хүч чадал, нутаг дэвсгэр, бусад талаар адил тэгш бус байх боловч үндэстнүүдийнхээ нийгэмлэгийн гишүүний хувьд тэгш эрхтэй байх нь улс гүрний бүрэн эрхийн илрэл нь юм” гэжээ. Тэгш эрхий зарчим нь колонийн болон хараат улс түмэн эрх чөлөөгөө олж, өөртөө засан тохинох эрхээ эдлэх үйл явцын нэг чухал нөхцөл нь болно. Тэгш эрхийн зарчмын үйлчлэл хэд хэдэн байдлаар илрэн гардаг. Дараах заалтууд нь улс гүрэн эрх зүйн хувьд, өөрөөр хэлбэл хуулийн өмнө тэгш эрх эдэлдгийг нотлон харуулж байна.
· Санал хурааж улс төрийн шийдэл гаргахад улс гүрэн бүр нэг л саналын эрхтэй байдаг;
· Өөрөөр тохиролцоогүй бол хамгийн жижиг болон хамгийн хүчирхэг улсын санал адил жинтэй, адил хүчинтэй байдаг;
· Аливаа улсын эрх мэдэлд хамаарах хэргийг өөрийнх нь зөвшөөрөлгүйгээр өөр улсын шүүхэд авч хэлэлцэхийг цээрлэх ёстой;
· Аливаа улсын шүүх бусад улсын албан баримт бичиг нь хууль ёсны эсэх, мөн хуулийн хүчинтэй эсэхийг тогтоон шийдэхийг цээрлэх журам баримталдаг.
[7] Дотоодын хэрэгт үл оролцох зарчим
the principle of non-interference in the internal affairs of states; принцип невмешательства во внутренние дела государств
Орчин үеийн олон улсын эрх зүйн үндсэн зарчмын нэг бөгөөд улс гүрний тэгш, бүрэн эрхийн зарчмаас үүсэн гарсан. Энэ зарчмын агуулга нь улс гүрнээс бүрэн эрхийн ёсоор дотооддоо болон гадаадад явуулж буй бодлого, зүй ёсны ажиллагаа, тодорхой үйлдэлд нь хөндлөнгөөс оролцож, саад учруулж болохгүй гэсэн өргөн утгаар тодорхойлогдоно. Энэ зарчмын орчин үеийн ойлголт, хэм хэмжээг НҮБ-ын дүрэм, Улс гүрний дотоодын хэрэгт үл оролцох, тэдгээрийн тусгаар тогтнол, бүрэн эрхийг хамгаалах тухай тунхаглал (1965), Улсуудын дотоод хэрэгт өнгөлзөх ба оролцож үл болох тухай тунхаглал (1981), түүнчлэн Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны зарчмын тухай тунхаглалд (1970) тус тус бататган бэхжүүлсэн байна. Энэ зарчмыг НҮБ тууштай баримталдаг бөгөөд түүнээс ухрах нэг л нөхцөл бий. Энэ нь энх тайванд аюул бүхий аливаа үйлдэл гарах, эсвэл илэрхий түрэмгийлэл үүсэхэд НҮБ-ын дүрмийн долоодугаар зүйлийн дагуу таслан зогсоох албадлагын арга хэмжээ авдаг. Аль нэг улсын дотор болж байгаа үйл явдал нь олон улсын энх тайванд занал учруулж болохоор байна гэж НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөл нотлон тогтоовол тэр нь улсын дотоод хэрэг биш болж, хамтын аюулгүй байдлыг хангах шаардлагатай холбогдсон асуудал болно. Ийм нөхцөлд НҮБ-аас явуулах албадлагын арга хэмжээг тухайн улсын дотоод хэрэгт оролцоход чиглэсэн үйлдэл биш гэж үздэг.
[8] Хамгаалах Хариуцлага номлол: Responsibility to Protect (R2P) doctrine
[9] Улс түмэн болон үндэстнүүд өөртөө засан тохинох эрхийн зарчим
the principle of self-determination of peoples and nations; принцип самоопределения народов и наций
Улс түмэн, үндэстэн тусгаар тогтнол, улс төрийн статус, төр засгийн хэлбэр, эдийн засаг – нийгмийн хөгжлийнхөө арга замыг өөрөө бие даан шийдэж тогтоох эрхийг дээдлэн хэрэгжүүлэх үзэл баримтлал. Энэхүү эрхийн субъект нь улс гүрэн биш, ард түмэн, үндэстэн байх ба уг зарчмыг НҮБ-ын дүрэм болон Колоны олон, ард түмэнд тусгаар тогтнол олгох тухай (1960) НҮБ-ын тунхаглал, Хүний эрхийн тухай олон улсын 1966 оны хоёр пактад бататгаж, уг эрхийг хүндэтгэх журам нийтээр заавал сахин биелүүлэх хэм хэмжээ болсон байна. Өөртөө засан тохинох эрхийн агуулга нь дан ганц улс төрийн тусгаар тогтнолоор хангагдахгүй, улс түмэн эдийн засаг, нийгэм соёлынхоо хөгжлийг хангах арга замыг сонгон шийдэх, ардчиллыг дэлгэрүүлэх, хүний эрхийг хамгаалах, хууль зүй, дэг журмыг тогтоох асуудлыг ч хамаарна. Тусгаар тогтнолынхоо төлөө тэмцэл явуулж байгаа улс түмэн шаардлага тулгарвал зэвсэгт хүч хэрэглэж болохыг Ерөнхий ассамблейн холбогдох тогтоолуудад хүлээн зөвшөөрсөн нь үүнтэй нягт уялдаатай. Өөртөө засан тохинох эрхийн зарчим нь тухайн үндэстэн заавал тусгаар улс байгуулна гэсэн хэрэг биш. Харин улс түмэн энэ эрхээ эдлэхдээ тусгаар улс байгуулах нь дийлэнх байдаг. Бас өөр улсын холбоонд (федерацад) орох буюу нэг улсын бүрэлдэхүүнд нийлэн орж болохыг Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны зарчмын тухай тунхаглалд заасан.
[10] Нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлын зарчим
the principle of the territorial integrity of states, принцип территоральной ценности государств
Олон улсын эрх зүйн ерөнхий зарчмын нэг. Энэ зарчмын дагуу улс гүрнүүд өөрийн нутаг дэвсгэрийг хадгалах болон хамгаалах салшгүй бөгөөд тусгаар тогтносон эрхтэй. НҮБ-ын дүрмийн хоёрдугаар зүйлийн дөрөвдүгээр хэсэгт аливаа улсын нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдалд хүчээр сүрдүүлэх буюу хүч хэрэглэхийг цээрлэсэн байдаг. Энэхүү нэр томьёо нь тусгаар тогтнол хэмээх нэр томьёотой ойр боловч адил утгатай биш. Нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдалд тухайн орны физик газар зүйн болон нутаг дэвсгэрийн орон зай, агаар мандал, нутаг дэвсгэрийн ус хамаарна.
[11] Улсын хил халдашгүй дархан байх зарчим
the principle of inviolability of borders; принцип нерушимости государственных границ
Улс гүрний нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байх зарчимтай нягт холбоотой бөгөөд үнэн хэрэгтээ түүний агуулгад багтаж байдаг. Энэ зарчим нь дараах байдлаар тодорхойлогдоно.
· Олон улсын эрх зүйн дагуу хууль ёсоор тогтоосон хилийг хүлээн зөвшөөрөх;
· Эдүгээ болон ирээдүйд газар нутгийн ямар нэг өнгөлзлөг гаргахаас татгалзах;
· Хилийн хувьд хүч хэрэглэх, эсвэл хүчээр заналхийлэхээс татгалзах.
Улсын хил халдашгүй дархан байх зарчмыг зөрчсөн үйлдэл нь улс гүрний бүрэн эрхийг эвдсэн хэрэг болно. Хилийн шугамыг хянаж үзэх, түүнийг тогтоосон эрх зүйн актыг өөрчлөхөөс нэг талаас хийсэн үйлдэл, эсвэл тавьсан шаардлага нь улсын нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлын эсрэг өдүүлсэн өнгөлзлөг гэж үздэг. Хилийнхээ дархан байдлыг хангах үүднээс улс гүрэн бүр дотооддоо хууль тогтоомж гаргаж, хөрш оронтой хилийн дэглэмийн гэрээ байгуулдаг. Эдгээр нь хилээр нэвтрэх журам, хилийн бүсэд оршин суух, аливаа аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулах, хилийн дагуух ус, ой, мод зэргийг ашиглах, байгаль орчныг хамгаалах зэрэгтэй холбогдсон дэг журам, арга ажиллагааг тогтоодог. Улс гүрэн нутаг дэвсгэрээ ашиглахдаа бусад улсын нутаг дэвсгэрийн ердийн байдалд хохирол учруулахаас сэргийлэх үүрэгтэй.
Нэр томьёо
Агаарын хил
air frontier; воздушная граница
Улс гүрний хилийн нэг бүрэлдэхүүн хэсэг бөгөөд хуурай болон усан хилийн шугамаас эгц дээш үргэлжилнэ.
Агаарын хил нь дэлхийн бөмбөрцгийн хэлбэртэй уялдан дээшлэх тутам өргөснө. Түүний өндөр сансрын орон зай хүртэл үргэлжлэх бөгөөд ойролцоогоор 100-110 км гэж үздэг. Гэхдээ энэ нь тухайн улсын газар зүйн байрлал буюу далайн түвшний хамаарлаас шалтгаална.
Анклав
enclave; анклав
Тал бүрээсээ бусад улсын нутаг дэвсгэрээр хүрээлэгдсэн улс гүрэн, түүний газар нутгийн хэсэг.
Антарктик
Аntarctica; Антарктика
Дэлхийн бөмбөрцгийн өмнөд хэсгийн 60 дугаар өргөргөөс урагш орших газар нутаг.
Хэдийгээр уг нутаг дэвсгэрийг ашиглаж эхлээгүй ч одоогоор судлах төдийгөөр үйл ажиллагаа нь хязгаарлагдаж байна. Антарктик нь аливаа улсын бүрэн эрхээс гадуур оршино.
Антарктикийн тухай гэрээ
the antarctic treaty; договор об Антарктике
1959 онд Вашингтон хотноо 16 улс оролцож тус гэрээг баталсан бөгөөд гэрээгээр Антарктикийг бүхэлд нь цэрэг, зэвсэггүй бүс нутаг болгон эрх зүйн онцгой дэглэм тогтоожээ.
Арлын улс
island state; островное государство
Нэг болон хэд хэдэн арлаас тогтох тэнгисийн эрэг бүхий улс.
Дэлхийд Индонез, Филиппин, Фиджи, Багамийн арлууд, Тонго зэрэг 30 гаруй арлын улс бий.
Арлын ус
island water; архипелажные воды
Арлын улсын хилийн дотор орших ус. Энэ нь уг улсын нутаг дэвсгэрийн хамгийн захад оршиж байгаа арал, хад цохиог холбосон шулуун шугамын дотор орших ус юм. Гэхдээ усан болон хуурай талбайн харьцаа 1:1 – 9:1-ээс хэтрэх учиргүй. Түүнчлэн гарааны шугамын урт тэнгисийн 100 милээс хэтэрч үл болно. Хэлхэлдсэн арлуудыг холбосон шугамаас нутаг дэвсгэрийн усны өргөн эхлэн тооцогдоно.
Газрын хэвлийн хил
frontier of the land subsoil; граница недра земли
Улс гүрний хилийн нэг бүрэлдэхүүн хэсэг бөгөөд хуурай болон усан хилийн шугамаас эгц доош үргэлжлэх ба дэлхийн бөмбөрцгийн хэлбэртэй уялдан доошлох тусам хумигдана.
Газрын хэвлий нь объектив утгаараа дэлхийн цөмөөр хязгаарлагдах боловч улс гүрний эрх зүйн үйлчлэл нь орчин үеийн техник технологийн хүрч чадах орон зайг хамаарна.
Далайд гарцгүй орон
landlocked state; страна не имеющая выхода к морю
Далай тэнгисээс алслагдсан, тал бүрээсээ нэг буюу хэд хэдэн улсаар хүрээлэгдсэн улс гүрэн.
Нээлттэй далайн тухай 1958 оны Женевийн конвенц, Далайд гарцгүй улсын транзит худалдааны тухай 1965 оны конвенц, Далайн эрх зүйн тухай 1982 оны конвенцод дараах зүйлийг заажээ.
· Далайд гарцгүй улс эргийн улстай тэгш байх үндсэн дээр далайд чөлөөтэй хүрэх гарцтай байвал зохино;
· Далай ба далайд гарцгүй улсын хооронд орших улс “харилцан адил байх” үндсэн дээр өөрийн нутаг дэвсгэрээр дамжин далайд гарах боломжийг тэдэнд олгоно;
· Далайд гарцгүй орны төрийн далбаа бүхий хөлөг онгоцонд боомтод хүрэх болон түүнийг ашиглах талаар тухайн улс өөрийн болон бусад орны хөлөг онгоцны нэгэн адил боломжийг олгоно.
Далайд гарцгүй улсын хөгжилд бүх талын дэмжлэг үзүүлэх үүднээс дамжин өнгөрөх зөвшөөрөл олгосон улс нь бараа таваарт нь хязгаарлалт тогтоохгүй байх мөн дамжин өнгөрөх тээврийн хэрэгсэл болон бараанаас нь гаалийн татвар, хураамж авахгүй байхаар заажээ. Өөрийн эрхийг эдлэхийн тулд далайд гарцгүй улс холбогдох улс гүрэнтэй дамжин өнгөрөх үйл ажиллагааны нөхцөл, болзлын талаар хоёр талын болон бүс нутгийн хэмжээнд хэлэлцээр байгуулна.
Далайн ёроол
seabed; морское дно
Эргийн улсын эх газрын хормой, эдийн засгийн онцгой бүсийн хязгаарын гадна орших тэнгисийн ёроол, түүний баялаг.
Далайн (тэнгисийн) эрх зүйн 1982 оны конвенцоор энэ бүс нутагт эрх зүйн дараах дэглэм тогтоосон.
· Энэ бүс, түүний баялаг нь хүн төрөлхтний нийтийн өв хэмээн тунхаглагдсан бөгөөд аливаа улс уг орон зайд өөрийн тусгаар тогтнолоо үл зарлах, харьяаллаа үл тогтоох;
· Гагцхүү энх тайвны зорилгоор ямар нэг ялгаваргүйгээр ашиглах;
· Далайн ёроолын баялгаас олох санхүүгийн ашгийг шударга ёсны зарчмын дагуу хөгжиж байгаа улс оронд хуваарилах (үүнийг Далайн ёроолын асуудал эрхэлсэн олон улсын байгууллага хүн төрөлхтний нэрийн өмнөөс гүйцэтгэнэ).
Энэ бүс болон тэнгисийн бусад бүсэд явагдах үйл ажиллагаа нь тэнгисийн нисэх хүчний аюулгүй байдлыг хангах, тэнгист хүний амь насыг хамгаалах, түүнчлэн далайн чөлөөт байдлын журмыг харгалзсан байвал зохино. Далайн ёроолд явуулах улс гүрний үйл ажиллагаа дээрх конвенцын заалтын зэрэгцээ НҮБ-ын дүрэм, олон улсын эрх зүйн бусад хэм хэмжээгээр зохицуулагдана.
Делимитац
delimitation; делимитация
Улсын хил тогтоох тухай тэмдэглэл бөгөөд түүнийг батлагдсан гэрээ хэлэлцээрийн дагуу зурагт тодорхойлно.
Өөрөөр хэлбэл, улсын хилийн шугамын дайран өнгөрөх ерөнхий чиглэлийг гэрээгээр тодорхойлон түүнд хавсарган томруулсан масштаб бүхий физик-газар зүйн карт дээр дүрслэл хийх үйл ажиллагаа.
Демаркац
demarcation; демаркация
Улсын хилийн гэрээ, түүнд хавсаргасан газрын зургийн дагуу газар дээр нь хилийн тэмдэгтийг байрлуулан тогтоох үйл ажиллагаа.
Уг үйл ажиллагааг хил залгаа улсуудын төлөөлөгчдөөс бүрэлдсэн хамтарсан комисс гүйцэтгэх бөгөөд шаардлагатай үед хилийн шугамыг шинэчлэн тогтоох, тодруулах, гэмтэж хуучирсан тэмдэгтүүдийг сэлбэж засах, шинийг нэмж тавих зэрэг ажлыг Демаркацийн тухай баримт бичгийг үндэслэн хийнэ.
Дотоодын ус
internal waters; внутренние воды
Тэнгисийн эрэг бүхий улсын нутаг дэвсгэрийн бүрэлдэхүүнд орж буй нутаг дэвсгэрийн тэнгисийн өргөний тогтоох гарааны шугамаас эрэг хүртэл үргэлжлэх тэнгисийн орон зайн хэсэг юм.
Далайн эрх зүйн 1982 оны конвенцод зааснаар дотоодын усны бүрдэлд дараах ус багтана.
· Хилийн дотор орших гол мөрөн, нуур цөөрөм, усан сангийн бусад ус;
· Боомтын ус;
· Түүхэн булангийн ус;
· Хуурай газартай хил залгаа орших эргийн ус нь бүхэлдээ нэг улсад харьяалагдаж байгаа тэнгисийн ус;
· Булангийн ус (тохойн өргөн тэнгисийн 24 милээс хэтрэхгүй бөгөөд нэг улсад харьяалагдаж байвал).
Дотоодын ус эргийн улсын бүрэн эрхэд орших тул түүний эрх зүйн дэглэмийг улс өөрөө тогтооно. Гадаадын хөлөг гарцаагүй байдлаас бусад тохиолдолд эргийн улсын дотоодын усанд зөвхөн зөвшөөрлийн үндсэн дээр нэвтрэн орох ба байрлах үеийн эрх зүйн дэглэмийг холбогдох орнуудын хэлэлцээр болон олон улсын нийтлэг хэм хэмжээгээр тогтооно. Худалдааны хөлөг, түүний экипажийнхан боомтын усанд байх үедээ эргийн улсын эрүү, иргэн, захиргааны хэрэг шүүн шийдэх эрхийн үйлчлэл дор оршино. Харин цэргийн хөлөг онгоц, худалдааны бус зорилгод ашиглагдаж байгаа улсын мэдлийн бусад хөлөг онгоцонд энэ нь хамаарахгүй хэдий ч боомт, дотоодын усанд байрлах гадаадын цэргийн хөлөг онгоцны тоо, байрлах хугацааны хязгаарлалтыг эргийн улс тогтоож болно. Цэргийн хөлөг эргийн улсын гаалийн үзлэг, эрүүл ахуйн хяналтаас чөлөөлөгдөнө. Хөлгийн дарга эрүүл ахуйн хяналтын төлөөлөгчийн хүсэлтээр хөлгийн талаарх эрүүл ахуйн мэдээлэл, халдваргүйжлийн талаар тодорхойлолт, бусад баримтыг гаргаж өгнө.
Залгаа бүс
adjacent zone; прилегающая зона
Нутаг дэвсгэрийн далайн өргөнийг хэмжих гарааны шугамаас гадагш далайн 24 милийн дотор багтах далайн хэсэг.
Эргийн улс өөрийн нутаг дэвсгэр болон нутаг дэвсгэрийн далайг гааль, татвар, цагаачлал болон эрүүл ахуйн хууль дүрмийг зөрчихөөс сэргийлэх, зөрчигчдөд хариуцлага хүлээлгэх зорилгоор залгаа бүсэд хяналтаа тогтооно. Далайн хөлөг онгоц эргийн улсын хууль тогтоомжийг зөрчсөн нь үндэслэлтэй бол түүнийг саатуулан баривчлахаар өөрийн нутаг дэвсгэрийн далайн болон залгаа бүсийн хязгаар дотор мөрдөн хөөх эрхийг эдэлнэ.
Нутаг дэвсгэр
territory; территория
Олон улсын эрх зүйд нутаг дэвсгэр хэмээх ойлголт нь өргөн утгаараа дэлхийн бөмбөрцөг, түүний хуурай ба усан гадаргуу, газрын хэвлий ба агаарын орон зай, түүнчлэн дэлхийг хүрээлэн буй сансрын орон зай, сар, нарны аймгийн бусад эрхэс гариг болон сансрын биетүүд хамаарна.
Нутаг дэвсгэрийг эрх зүйн дэглэмийн хувьд дараах байдлаар ангилна.
· Улс гүрний нутаг дэвсгэр;
· Олон улсын эрх зүйн дэглэм бүхий нутаг дэвсгэр;
· Холимог эрх зүйн дэглэм бүхий нутаг дэвсгэр.
Нутаг дэвсгэрийн далай
territorial sea; территориальное море
1982 оны НҮБ-ын Далайн эрхийн конвенц ёсоор эргийн улсын бүрэн эрх орших нутаг дэвсгэрийн бүрэлдэхүүний тэнгисийн 12 миль хүртэлх өргөнтэй тэнгисийн бүс нутгийг нутаг дэвсгэрийн ус (тэнгис) гэнэ.
Нутаг дэвсгэрийн усны гадаад хязгаар нь тухайн улсын тэнгисийн хил болно. Нутаг дэвсгэрийн усны өргөнийг хэмжих гарааны шугам нь эргийн усны хамгийн их татралтын шугам буюу арал, ангийн хэсгүүдийн хамгийн алслагдсан цэгүүдийг холбосон шугам байна. Үүнийг эргийн улсын албан ёсоор хүлээн зөвшөөрсөн тэнгисийн өргөн масштаб бүхий газрын зурагт тэмдэглэнэ. Нутаг дэвсгэрийн далай, түүний ёроол, хэвлий, түүний дээрх агаарын мандалд эргийн улс бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боловч олон улсын эрх зүйн дагуу зарим нэгэн хязгаарлалтыг тогтоодог. Тухайлбал, бусад улсын далайн хөлөг онгоц тайван замаар дайран өнгөрөх тохиолдолд эргийн улсаас зөвшөөрөл авах шаардлагагүй байдаг бол агаарын хөлөг онгоц ийм эрхийг эдэлдэггүй байна.
Нээлттэй далай
open sea; открытое море
Далайн эргийн улсын нутаг дэвсгэрийн хязгаарын гадна оршиж аль нэг улсын бүрэн эрхэд үл хамаарах, нийтийн ашиглалтад байдаг тэнгисийн орон зай.
Энэ нь эрх зүйн харилцан ялгаа бүхий дэглэмтэй хэсгүүдэд (хажуугийн бүс, эх газрын хормой, далай, түүний ёроолын олон улсын хэсэг) хуваагддаг. Харин эдгээр орон зай ямар нэгэн улсын үндэсний харьяалал болон бүрэн эрхэд хамаардаггүй байдал нь тэдгээрийн нийтлэг шинж юм.
Олон улсын гол мөрөн
international river; международные реки
Хоёр буюу түүнээс дээш улсын нутаг дэвсгэрээр дамжин урсдаг гол мөрөн.
Хоёр буюу түүнээс дээш улсын нутаг дэвсгэрээр хүрээлэгдсэн буюу тэдгээрийн хилийн шугам дайран гарч байгаа нуурыг олон улсын нуур гэнэ. Байгалийн хувьд нэгдмэл цогц боловч хэсгүүд нь өөр өөр улсын нутаг дэвсгэрт байдаг олон улсын мөрөн, нуурыг хамтран ашиглах, тэдгээрийн эрх зүйн дэглэмийг тогтоох явдал юуны түрүүнд холбогдох улсуудын тохиролцооноос шалтгаална.
Олон улсын гол мөрөн, нуурын усыг ашиглах талаар дараах зарчим үйлчилдэг.
· Өөрийн нутаг дэвсгэрийн хилийн дотор орших олон улсын усан сангийн хэсэгт төрийн бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэх;
· Эргийн улс бүрд зохих хувийг ноогдуулан усны санг шударгаар хуваан ашиглах;
· Олон улсын гол, мөрний усыг ашиглахдаа бусад улсын байгаль орчин, ашиг сонирхолд ноцтой хор хохирол (бохирдуулах) үл учруулах.
Олон улсын суваг
international canal; международный канал
Далайн замыг богиносгох, далайн аяллын аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор хүний хөдөлмөрөөр бүтээсэн далайн зам.
Тодорхой улсын нутаг дэвсгэрт татсан суваг тухайн улсын эрх мэдэлд байх бөгөөд олон улсын далайн тээвэрт онц ач холбогдол бүхий зарим сувагт олон улсын хэлэлцээрээр дамжин өнгөрөх практик тогтоодог. Жишээлбэл, Суэцийн суваг, Панамын суваг.
Олон улсын хоолой
international strait; международный пролив
Олон улсын эрх зүйд далайн хоолой нь хоёр эх газраар хавчигдсан, хоёр том усан санг холбосон, байгалийн жамаар үүссэн, нарийхан, далайн усан зам.
Далайн хоолой нь усан тээвэрт стратегийн чухал үүрэгтэй. Эх газрууд нь усны урсгалыг ерөнхийдөө хавьчдаг ч ус ихэвчлэн хоолойны хоёр талд болон хоолойгоор хоёр чиглэлд жигд өндөртэйгөөр урсдаг. Зарим хоолойд давамгайлдаг урсгалын чиглэл бий.
Далайн хоолойгоор хиллэдэг эрэг орчмын улсууд дамжин өнгөрөх эрхийг түдгэлзүүлэх боломжгүй боловч аюулгүй байдал, хүрээлэн буй орчныг хамгаалах болон бусад холбогдох асуудлуудаар зохицуулж болно. Гэхдээ эдгээр журам нь дамжин өнгөрөх эрхэд саад болохгүй байна.
Олон улсын эрх зүйн дэглэм бүхий нутаг дэвсгэр
territory under international law regime; территория с международным режимом
Улс гүрний нутаг дэвсгэрийн хязгаарын гадна оршиж олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээгээр эрх зүйн дэглэм нь тодорхойлогддог нутаг дэвсгэрийн хэсэг.
Олон улсын нутаг дэвсгэрийн эрх зүйн байдал нь дараах зарчимд үндэслэнэ.
· Олон улсын нутаг дэвсгэрийг аль нэг улсын бүрэн эрхэд захируулахгүй байх зарчим;
· Олон улсын нутаг дэвсгэр, түүний байгалийн баялгийг бүх улс, үндэстний ашиг тусын тулд хамгаалах, зүй зохистойгоор ашиглах зарчим.
Үүнээс үзвэл, түүний орон зайн хэсэг нь олон улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчим, хэм хэмжээний дагуу улс гүрнүүдийн нийтийн хэрэгцээнд нээлттэй байдаг ба түүнд тэнгисийн эрэг бүхий улсын эдийн засгийн онцгой бүс, эх газрын хормойн гадна орших усан талбай, улс гүрний нутаг дэвсгэрийн хилийн гадна орших агаарын орон зай, нээлттэй далай, түүний ёроол, түүний дээр орших агаар мандал, антарктид, сансар, сар, тэнгэрийн бусад эрхэс багтана.
Олон улсын эрх зүйн номлол
international behest; международное предписание
Олон улсын эрх зүйн талаар мэргэшсэн эрдэмтдийн бүтээл хэдийгээр олон улсын эрх зүйн эх сурвалж биш боловч, олон улсын эрх зүй гэж юу болохыг тайлбарлан, улс түмний эрх зүйн ухамсарт ихээхэн нөлөө үзүүлнэ.
Эрх зүйн хэм хэмжээ байгаа эсэхийг тодорхойлоход олон улсын эрх зүйн шинжлэх ухаан, олон улсын шүүхийн шийдвэрийн нэг адил тус дөхөм болно. Мөн олон улсын эрх зүйг дэвшилттэйгээр хөгжүүлэхэд сургаал, номлол чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Сүүлийн үед нэлээд улс гүрэн гадаад хэргийн яамандаа бие даасан хуулийн зөвлөх ажиллуулах болж байна. Олон улсын байгууллагууд ч хууль зүйн мэргэжилтнүүдээс бүрэлдсэн зөвлөх байгууллагатай болсон байна.
Онцгой дэглэм бүхий нутаг дэвсгэр
territory with a special regime; территории с особым международным режимом
Энэ нь бүрэн цэрэг зэвсэггүй, төвийг сахисан, энх тайвны бүс хэмээн олон улсын гэрээгээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн нутаг дэвсгэр.
Олон улсын онцгой дэглэм бүхий нутаг дэвсгэрт улс гүрний олон улсын эрх зүйн болон хосолмол дэглэм бүхий нутаг дэвсгэрийн аль ч хэсэг орж болно.
Тэнгисийн булан
sea bay; морской залив
Эргийн гүн хэрчигдсэн болон нугачаа ихтэй газартай харьцуулахад эх газрын гүн рүү илүү ихээр түрэн орсон хуурай газраар хүрээлэгдсэн мэт усыг тэнгисийн булан хэмээн ойлгож болно.
Хэрэв эх газар луу түрэн орсон улсын хаалганы өргөн нь тэнгисийн 24 милээс бага байвал түүний хоёр захын хамгийн их татралын цэгийн хооронд шулуун шугам татаж түүн доторх усыг дотоодын усанд тооцдог.
Далайн (тэнгисийн) эрх зүй
the law of the sea; морское право
Далай тэнгисийг ашиглах явцад гарсан худалдааны ба цэргийн онгоц, засаг барих ба далай тэнгист ан агнуур хийх, биологийн ба эрдэс бодисын нөөцийг олборлох, эрдэм шинжилгээ судалгаа хийх зэрэг нийгмийн харилцааг зохицуулдаг эрх зүйн хэм хэмжээ, зарчмын нийлбэр цогц.
Тэнгисийн эрх зүйг хөгжүүлэхэд НҮБ онцгой үүрэг гүйцэтгэх бөгөөд 1958, 1960, 1973-1982 онуудад далайн эрх зүйн талаар гурван удаагийн бага хурал зохион байгуулж, улмаар Далайн эрх зүйн тухай 1982 оны конвенцыг батлан гаргажээ.
Улс гүрний нутаг дэвсгэр
the territory of the state; государственная территория
Тодорхой улс гүрний бүрэн эрхийн дор, түүний хилийн дотор орших дэлхийн бөмбөрцгийн хэсэг.
Нутаг дэвсгэр нь агаарын орон зай, хуурай гадаргуу, усан гадаргуу, гүний орон зайн хэсгүүдээс бүрдэх бөгөөд харьцангуй утгаар нь олон улсын гэрээнд заасан зарим объект, түүний орон зайн хэсгийг улс гүрний нутаг дэвсгэртэй адилтган үздэг. Дараах хамаарна.
· Гадаад улс олон улсын Засгийн газар хоорондын байгууллагын дэргэд суугаа дипломат төлөөлөгчийн газар болон түүний тэргүүний байр, орон сууц, эдэлбэр газар, уналгын хэрэгсэл;
· Зөвхөн өөрийн улсын усан болон агаарын орон зайд, түүнчлэн нээлттэй тэнгис, түүний дээрх агаарын орон зайд яваа тухайн улсын төрийн далбаа болон ялгах тэмдгийг зүүж яваа тэнгисийн болон агаарын хөлөг;
· Тухайн улсын нутаг дэвсгэрийн хэсгүүдийг холбож байгаа нээлттэй тэнгист тавьсан усан доорх кабель, дамжуулах байгууламжууд, эх газрын хормой, нээлттэй тэнгисийн хэвлийд босгосон техникийн байгууламжууд, түүнчлэн тухайн улсаас сансрын орон зайд хөөргөсөн сансрын хөлөг, хиймэл дагуулууд, сансрын станц, буудал зэрэг хаана байгаагаасаа үл хамааран тухайн улсын далбаа, тэмдэг бүхий цэргийн хөлөг онгоц.
Улсын хил
state frontier; государственная граница
Улс гүрний нутаг дэвсгэрийн хязгаарыг бусад улсын нутаг дэвсгэр болон олон улсын эрх зүйн дэглэм бүхий орон зайн хэсгээс зааглах зорилгоор олон улсын гэрээний дагуу хамтран болон бие даан тогтоосон шугам. Нөгөөтээгүүр, улсын хил нь төрийн бүрэн эрхт байдлын үйл ажиллагааны орон зайн хязгаар юм.
Улсын хил нь хуурай газрын, усан, агаарын, газрын хэвлийн гэсэн төрлүүдтэй. Улсын хилийг тогтоохдоо геометрийн, астрономийн, орографийн гэсэн үндсэн гурван аргыг ашиглах бөгөөд орографийн аргаар тогтоосон хилийг байгалийн хил, геометрийн болон астрономийн аргаар тогтоосон хилийг зохиомол хил гэнэ.
Хажуугийн бүс
contiguous zone; прилежащая зона
Эргийн улсын нутаг дэвсгэрийн устай зах нийлэн орших тэнгисийн бүс нутаг.
Энэ нь нутаг дэвсгэрийн усны өргөнийг хэмжих гарааны шугамаас гадагш тэнгисийн 24 милээс хэтрэхгүй байвал зохино. Эргийн улс өөрийн гааль, татвар, цагаачлал, эрүүл ахуйн журмыг зөрчихөөс урьдчилан сэргийлэх, зөрчигчдөд хариуцлага хүлээлгэх зорилгоор хажуугийн бүсэд хяналтаа тогтоох эрхтэй. Гэхдээ энэ нь уг бүс нутгийн олон улсын эрхийн статуст нөлөөлөхгүй.
Хил орчмын дэглэм
boundary regime; около пограничный режим
Хил орчмын нутаг дэвсгэрт эмх журам сахиулах, хилийн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор улс гүрэн өөрийн дотоодын хууль эрхийн актаар тогтоосон онцгой журам.
Түүнд хилийн бүсэд нэвтрэн орох, түр нутаглах, байнга оршин суух, зорчих, аж ахуй эрхлэх журмыг заана.
Хил тогтоох
to establish a boundary; установление границы
Зэргэлдээ орших улсуудын хоорондын хилийг (хуурай замын ба усан) гэрээгээр тогтооход хил орчим суугаа ард иргэдийн хэрэгцээ, улс орны хөгжилд чухал ач холбогдол бүхий эдийн засаг, газар зүй, түүхийн зэрэг бусад хүчин зүйлийг харгалзан үздэг.
Улсын хилийг тогтоох ажил делимитац, демаркац хэмээх үндсэн хоёр шат дамжина.
Хил тогтоох шугам
line of demarcation; демаркационная линия
· Байлдаж байгаа талуудын түр эвлэрлийнх нь үед хувааж байгаа шугам, эсвэл зурвас (гал зогсоох шугам);
· Ялсан эзэмшил газар нутгийн бүсийг хуваасан шугам, эсхүл өөр улсуудын (хил тогтоохоос өмнөх) түр зуур тогтоосон газар нутгийн шугам.
Хилийн гэрээ
boundary treaty; пограничный договор
Орчин үеийн олон улсын эрх зүйд хилийн гэрээ ихээхэн бат бөх тогтвортой шинж чанартай болсон. Хилийн гэрээний үйлчлэлийг ердийн замаар зогсоож үл болно. Ийм гэрээг түр хугацаагаар байгуулдаггүй, харин хилийг эзлэн тогтоох замаар байгуулна. Хилийн гэрээнд түүнийг цуцлах тухай заалт ордоггүй. Ийм гэрээг нэг талаас хүчингүй болгох нь олон улсын гэрээнд харшилна.
Хилийн дэглэм
border regime; пограничный режим
Хилийн халдашгүй дархан байдлыг хангахын тулд хил залгаа улсуудаас гэрээгээр тогтоосон хилийн тодорхой журам.
Түүнд хилээр зорчигч, тээврийн хэрэгсэл, бараа таваар нэвтрүүлэх, хилийн асуудалтай холбогдсон бусад үйл ажиллагаа явуулах, хил зөрчихөөс урьдчилан сэргийлэх асуудлуудыг тусгана.
Хилийн төлөөлөгч
boundary delegation; пограничная делегация
Хил залгаа улсуудын хоорондын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, хилийн маргаан, будилааныг тухай бүр тайван аргаар зохицуулах зорилгоор олон улсын практикт хилийн төлөөлөгчийг ашигладаг.
Хилийн төлөөлөгчийг томилох, түүний эрх үүрэг харилцах журам, эдлэх эрх дархыг хилийг дэглэм ба хилийн будилааныг зохицуулах тухай хоёр улсын хэлэлцээрээр тогтоодог. Хилийн төлөөлөгч нь дараах үүргийг гүйцэтгэнэ.
· Хил дээр журам зөрчихөөс урьдчилан сэргийлэх;
· Хууль бусаар хил нэвтрүүлэхгүй байх талаар арга хэмжээ авах;
· Хилийн дэглэм зөрчсөн тохиолдлуудыг шалгах (дипломат шугамаар шийдвэрлэх асуудал түүнд хамаарахгүй);
· Хил дээр журам зөрчсөнтэй холбогдон гарсан элдэв төлбөр асуудлыг шалган шийдэх;
· Нөгөө этгээдийн нутаг дэвсгэрт илэрсэн өөрийн улсын эд хөрөнгийг буцаах журмын талаар тохиролцох.
Холимог эрх зүйн дэглэм бүхий нутаг дэвсгэр
territory with a mixed law regime; территории со смешанным режимом
Олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээ болон улс гүрний үндэсний хэм хэмжээ аль аль нь үйлчилж болох орон зайн хэсгүүд хамаарна.
Үүнд тэнгисийн эрэг бүхий улсын нутаг дэвсгэрийн бүрэлдэхүүнд ордоггүй залгаа болон хажуугийн бүс, эдийн засгийн онцгой бүс болон эх газрын хормой багтана. Мөн олон улсын мөрөн, олон улсын хоолой, улс гүрний нутаг дэвсгэрийн бүрэлдэхүүнд орох олон улсын суваг хамаарна.
Цесс
cession; цессия
Улс гүрэн өөрийн бүрэн эрхэд хамаарах нутаг дэвсгэрийг бусдад худалдах, бэлэглэх замаар бүрмөсөн шилжүүлэн өгөх.
Эдийн засгийн онцгой бүс
exclusive economic zone; исключительная экономическая зона
Нутаг дэвсгэрийн усны хилийн гадна орших тэнгисийн бүс нутаг.
Түүний усны өргөн нутаг дэвсгэрийн өргөнийг хэмжих гарааны шугамаас цааш тэнгисийн 200 миль хүртэл үргэлжилнэ. Далайн эрх зүйн 1982 оны конвенц эдийн засгийн онцгой бүсэд эргийн улсын аюулгүй байдал, хэрэг шүүн шийдэх эрх болон бусад улс гүрний ашиг сонирхлыг харгалзан эрх зүйн онцлог дэглэм тогтоосон.
· Эргийн улс энэ бүс нутагт түүний байгалийн баялгийг хайх, боловсруулах, хамгаалах, ашиглах болон ус, салхийг нь ашиглах, цахилгаан эрчим хүч гарган авах үүднээс бүрэн эрхээ тогтоох боломжтой;
· Эргийн улс хиймэл арал, барилга байгууламж байгуулах, ашиглах, тэнгисийн судалгаа шинжилгээ явуулах үйл ажиллагааны хувьд давуу эрхтэй бөгөөд бусад гүрнээс энэ чиглэлээр явуулах үйл ажиллагааны хувьд шүүн шийдэх эрхийг эдэлнэ. Тухайлбал, өөрийн тогтоосон журмын хэрэгжилтийг хангах зайлшгүй шаардлагын үүднээс үзлэг, нэгжлэг, баривчилгаа болон шүүн шийдвэрлэх бусад үйл ажиллагаа явуулах;
· Эргийн улс тэнгисийн орчны бохирдлыг таслан зогсоохтой холбоотой үйл ажиллагааны эрх зүйн журмыг тогтоох эрхтэй;
· Эргийн улс энэ бүсэд олдворлох загасны төрөл хэмжээг тодорхойлон заах боломжтой;
· Харин энэ бүсэд бүх улс чөлөөтэй зорчих болон усан доорх кабель болон дамжуулах байгууламжийг байрлуулах, нислэг үйлдэх эрхтэй.
Эргийн улс
adjacent to the coast; примыкающий к берегу
Далай тэнгистэй хиллэн оршиж буй улс.
Эргийн улс аюулгүй байдлын үүднээс өөрийн нутаг дэвсгэрийн далайн ямар нэгэн хэсэгт хэвийн журмаар нэвтрэн өнгөрөх эрхийг тодорхой хугацаагаар хязгаарлаж болно. Мөн эргийн улс өөрийн орны хууль тогтоомжийг зөрчсөн цэргийн хөлөг онгоцыг нутаг дэвсгэрийн далайгаас нэн даруй гарахыг шаардах эрхийг эдлэхийн зэрэгцээ худалдааны хөлөг онгоцны хэргийг өөрийн хуулийн дагуу шүүн шийдвэрлэх эрхийг эдэлнэ.
Эх газрын хормой
continental shelf; континентальный шельф
Нутаг дэвсгэрийн усны гадаад хязгаараас тэнгисийн 350 милийн дотор байгаа тэнгисийн ёроол, түүний баялаг.
Эргийн улс эх газрын хормойн байгалийн баялгийг олборлох, ашиглах эрх эдэлнэ. Харин энэ нь түүн дээрх ус болон агаар мандалд хамаарахгүй. Эх газрын хормойн гадаад хилийн талаарх мэдээлэл, газрын зургийг НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргад өгөх ёстой. Эргийн улс энэ бүс нутагт явуулах өрөмдлөгийн ажил болон байгалийн баялгийг хайх, боловсруулах үйл ажиллагааны хувьд бүрэн эрхийг эзэмшдэг. Эргийн улс нь 200 милээс гадагш орших эх газрын хормойн баялгийг олборлосноос олох ашгийнхаа тодорхой хувийг хөгжиж байгаа орнуудад зориулсан олон улсын тусгай санд оруулж байх үүрэгтэй. Эх газрын хормойгоор далайн ба агаарын хөлөг онгоц чөлөөтэй зорчино.
Н.Мөнхзул, & Б.Нармандах. (2006). Олон улсын нийтийн эрх зүйн зарим нэр томьёоны тайлбар. (Н.Гантулга, Ed.) Улаанбаатар, Монгол: Цагдаагийн академи.
#LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүйнБлог #ЭрхЗүй #ОлонУлсынНийтийнЭрхЗүй #НутагДэвсгэр #ТусгаарТогтнол #УлсГүрэн #ОлонУлсынЭрхЗүйнЗарчим #УлсГүрнийТэгшБүрэнЭрхийнЗарчим #УлсынХил #УлсынДотоодХэрэгтҮлОролцохЗарчим #УлсТүмэнБолонҮндэстнүүдӨөртөөЗасанТохинохЭрхийнЗарчим #Анквав #ЭхГазрынХормой #ЭргийнУлс
.