Хуульч Шувуухай

Анархизм

0:00

Эрт дээр үеэс төр ба улсыг байгуулах асуудал үе үеийн сэтгэгчид, эрдэмтдийн сонирхлыг татаж, олон тооны онол, үзэл баримтлал дэвшүүлсэн байдаг. Тэдгээрийн зарим нь нэг нь нөгөөгөөсөө улбаатай байхад, бусад нь өөр хоорондоо зөрчилдсөн, эсвэл нэг нь нөгөөгөө үгүйсгэсэн байх нь элбэг. Ийн хүн төрөлхтөн үүссэн цагаас төр ба улсыг хэрхэн, яагаад бий болсон талаар жам ёсны эрхээс эхлээд нийгмийн гэрээ хүртэл эрдэмтэд түүхчлэн судалж тайлбарлажээ.

Гэсэн хэдий ч эдгээр дүн шинжилгээнүүдийн дунд хүмүүс үргэлж төртэй байгаагүй гэж үздэг анархизм[1] гэх эсрэг тэсрэг үзэл баримтлал байдаг. Хувь хүний эрх чөлөө, сайн дурын хамтын ажиллагаанд итгэдэг анархистууд, уламжлалт төр ба улсын үүслийг тайлбарласан онолуудыг шүүмжилж, шаталсан, албадлагын эрх мэдлийг үндэс сууриар нь эсэргүүцдэг байна.

Анархист үзлийн гол цөм нь төрийг дарангуйлагч институтийн хувьд үндсээр нь үгүйсгэх явдал юм. Анархистууд төр үүсэхийг жам ёсны буюу зайлшгүй хөгжил дэвшил хэмээн харах бус, харин эрх баригч элитүүд хувь хүний эрх чөлөөгөөр эрх мэдэл олж авах ноёрхлын үйл явц гэж үздэг. Тэд нийгмийн гэрээ эсвэл марксист ангийн тэмцэл аль нь ч бай, төр үүсэх онолууд нь удирдлагын шаталсан бүтцийг зөвтгөж, түүнийг мөнхжүүлэхэд үйлчилдэг хэмээн хардаг.

Анархист шүүмжлэлийн гол зүйл бол төр үүсэхээс үүдэлтэй хүчний динамикийг хүлээн зөвшөөрөх явдал юм. Уламжлалт онолууд нь төрийг нийгмийн дэг журам тогтоогч, төвийг сахисан арбитр гэж дүрсэлдэг бол анархистууд төрийн эрх мэдлийг хадгалах, хүн амыг хянахын тулд оршдог төрийн албадлага, хүчирхийллийн эсрэг зогсдог. Өмчлөх эрхийг хэрэгжүүлэхээс эхлээд эсэргүү үзэл санааг дарах хүртэл, төр өөрөө дарангуйлах хэрэгсэл болж, эрх баригч ангиуд хүмүүсийн хүчийг мөлжиж, өөрсдийн ашиг сонирхлыг хамгаалахын тулд нийгмийн зардлаар оршдог хэмээн анархистууд тайлбарладаг.

Үүнээс гадна анархистууд, төр нь нийгмийн зохион байгуулалт, засаглалд зайлшгүй шаардлагатай гэсэн таамаглалыг эсэргүүцдэг. Тухайлбал, нийгмийн гэрээний онолын дагуу төр нь хувь хүмүүсийг төв эрх мэдэлтэй холбож өгдөг гэсэн санаа дээр тулгуурладаг бол анархистууд сайн дурын нэгдэл, төвлөрсөн бус шийдвэр гаргахын төлөө тэмцдэг.

Парисын коммун[2], Испанийн хувьсгал[3], Магониста хөдөлгөөн[4] зэрэг нь нийгэм анархист зохион байгуулалтад орсон түүхэн жишээ болдог. Энэ мэтчилэн нийгмийн зохион байгуулалтын ямарваа харьяалалгүй, төрийн бус хэлбэрүүд оршин тогтнох чадвартай нотолгоо дээр үндэслэн, анархистууд хамтын нийгэмлэгүүд харилцан туслалцах, шууд ардчиллын зарчмаар өөрөө өөрсдийгөө удирддаг ертөнцийг бий болгож чадна хэмээн төсөөлдөг байна.

Төргүй нийгмийг төсөөлөхдөө анархистууд бие даасан байдал, хамтын ажиллагааны зарчимд суурилсан хувилбаруудыг санал болгодог. Анархистууд дээрээсээ доош чиглэсэн хяналтын бүтэц, зохион байгуулалтын хэлбэрт найдахын оронд хувь хүн, хамт олон хувь заяагаа өөрсдөө тодорхойлох боломжийг дэмждэг. Сайн дурын хамтын ажиллагаа, эв нэгдлээр дамжуулан төрийн албадлага шаардлагагүйгээр нийгэм цэцэглэн хөгжих боломжтой гэж үздэг байна.

Дүгнэж хэлэхэд, анархист үзэл баримтлал нь улс төрийн эрх мэдлийн талаарх уламжлалт ойлголтуудад сорилт гэлтэй. Төр дарангуйлагч мөн бол, анархистууд мөн чанарыг нь илчилж, эрх чөлөө, харилцан туслалцах үндсэн дээр хүмүүс оршин байж болно гэсэн хувилбарыг бодолцож, засаглал ба нийгмийн талаарх төсөөллөө эргэн харахыг уриалдаг. Бие даасан байдал, хамтын ажиллагааны зарчмуудыг баримталснаар төрийн дарангуйллын хүлээснээс ангид, илүү шударга, эрх тэгш дэлхийг бий болгох шинэ боломжуудыг олж чадаж юу магад.

Ж.Танан

Анархизм Зүүлт тэмдэглэл

0:00

Зүүлт тэмдэглэл

[1] Анархи (англ. anrchy)

Төр үгүй болсон, төр нь үйл ажиллагаагаа явуулах чадваргүй болсон буюу эсхүл эрх зүйт ёсыг хөсөрдүүлснээс улс төрийн эмх замбараагүй байдал бий болж дэг журам алдагдсан, хуульгүй орчин үүсэх.
Төр ба хувь хүний зан үйлд тавих хязгаарлалтгүй болсон байна.
Төр, хууль ёсыг үгүй болгон тэдгээрийг хүмүүсийн хамтын үйл ажиллагаагаар орлуулж болно гэсэн итгэл үнэмшил.

[2] Парисын коммун (франц. Commune de Paris)

Парисын коммун бол 1871 оны 3 дугаар сарын 18-наас 5-р сарын 28-ны хооронд 72 хоног үргэлжилсэн Парисыг богино хугацаанд захирч байсан радикал социалист, хувьсгалт, анархист засаг юм. Франц-Пруссын дайны үеэр, Францын II эзэнт гүрэн задран унасны дараа Францын нийслэл Парист эмх замбараагүй байдал үүсэж, үүний үр дүнд хувьсгал гарч, эрх мэдлийн хомсдолд хүргэжээ.

Коммун нь анхан шатны ардчилалтай, төлөөлөгчдийг Парисын иргэдээс шууд сонгодог, нийгмийн шударга ёс, ажилчдын эрхийн төлөө тууштай зогсож байв. Сүм хийд ба төр хоёрыг салгах, талх нарийн боовны газар шөнийн цагаар ажиллахыг болиулах, бүслэлтийн хугацаанд төлөх ёстой түрээсийн төлбөрөөс чөлөөлөх, ажилгүйчүүдийг ажлын байраар хангах хоршоолол байгуулах зэрэг дэвшилтэт арга хэмжээг хэрэгжүүлсэн.

Гэсэн хэдий ч Коммун нь дотоод болон олон улсын консерватив хүчний ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарсан. Ерөнхийлөгч Адольф Тиерс тэргүүтэй Францын засгийн газар Коммуныг хууль ёсны эрх мэдлийн эсрэг бослого хэмээн буруушааж, түүнийг дарахын тулд Францын армийг дайчилж Коммуныг дэмжигч олон мянган хүний аминд хүрч, олноор нь цаазалж, Парис хотыг харгис хэрцгий аргаар эргүүлэн авсан байдаг. Энэхүү үйл явдлыг түүхэнд "Цуст долоо хоног" хэмээн тэмдэглэжээ.

Хэдийгээр богино хугацаанд оршин тогтнож байсан ч Парисын Коммун нь ард түмний эсэргүүцэл, ажилчдын эрх мэдэл, хувьсгалт идэвх зүтгэлийн бэлэг тэмдэг болсон. Энэ нь дэлхийн өнцөг булан бүрд дараагийн социалист хийгээд анархист хөдөлгөөнд урам зориг өгсөн төдийгүй зүүний идэвхтнүүд, эрдэмтэд радикал ардчилал, нийгмийн өөрчлөлтийн анхдагч туршилт болгон тэмдэглэсээр байна.

[3] Испанийн хувьсгал (Spanish Revolution)

Испанийн хувьсгал гэдэг нь Испанийн иргэний дайны (1936-1939) болон түүнээс хойших жилүүдэд Испанид болсон нийгэм, улс төрийн эргэлтийн үеийг хэлдэг. Зүүний, анархист, социалист хөдөлгөөн, түүнчлэн бүс нутгийн үндсэрхэг үзэл газар авсан, нарийн төвөгтэй, олон талт үзэгдэл байв.

Испанийн хувьсгал нь ажилчин, тариачдын бослого өргөн тархсан, анархист нэгдэл, ажилчдын үйлдвэрүүд бий болж, анархист болон социалист фракцуудын хяналтад байсан бүс нутагт нийгмийн эрс шинэчлэлийг хэрэгжүүлснээр тодорхойлогддог. Эдгээр шинэчлэлд газар нутаг, үйлдвэр, үйлдвэрлэлийн бусад хэрэгслийг нэгтгэх, ажилчдын зөвлөлийг (нэгдэл) байгуулах, жендерийн тэгш байдал, либертари боловсролыг дэмжих зэрэг багтсан.

Испанийн хувьсгалд Конфедерацион үндэсний дель Трабахо (Confederación Nacional del Trabajo), Холбооны Анаркиста Иберика (Federación Anarquista Ibérica) зэрэг анархист ба синдикалист байгууллагууд оролцсон. Эдгээр бүлгүүд ажилчин тариачдыг зохион байгуулалтад оруулах, фашист хүчний эсрэг эсэргүүцлийг дайчлах, тэдний хяналтад байсан нутаг дэвсгэрт либертари социалист зарчмуудыг хэрэгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.

Гэвч Испанийн хувьсгал эцсийн дүндээ зүүний фракцуудын дотоод хагарал, нацист Герман, фашист Итали зэрэг фашист гүрнүүд генерал Франциско Франкогийн үндсэрхэг хүчнийг дэмжсэн цэргийн хөндлөнгийн оролцоо, барууны ардчилсан орнуудын хэрэгжүүлсэн хөндлөнгөөс оролцохгүй бодлого зэрэгт дарагдсан.

1939 онд Франко ялсны дараа Испани хэдэн арван жилийн дарангуйллын дэглэмд шилжсэн. Харин зүүний идэвхтнүүд Испанийн хувьсгалын үеэр олж авсан олон ололт амжилтаа алдаж, хэлмэгдүүлэлтэд өртөж, шоронд хоригдож, цөлөгдсөн байдаг.

Хэдийгээр ялагдал хүлээсэн ч Испанийн хувьсгал дэлхий даяарх анархистууд, социалистууд болон авторитаризмыг эсэргүүцэгчдийн урам зоригийн эх үүсвэр хэвээр байна. Үүнийг анхан шатны дайчилгаа, ажилчдын өөрийгөө удирдах чадвар, хувьсгалт эв нэгдлийн үлгэр жишээ болгон судалж, тэмдэглэсээр байна.

[4]Магониста хөдөлгөөн (Magonista Movement)

Ах дүү Флорес Магон (Ricardo, Enrique, and Jesús) нарын нэрээр нэрлэгдсэн Магониста хөдөлгөөн нь XIX зууны сүүл, XX зууны эхэн үед Мексикт үүссэн хувьсгалт анархист хөдөлгөөн юм. Хөдөлгөөн нь Порфирио Диазын (Porfirio Díaz) дарангуйллыг түлхэн унагаж, харилцан туслалцах, газар, баялгийн хамтын өмчлөлийн зарчимд суурилсан социалист нийгмийг байгуулж, уугуул ард түмний бие даасан байдлыг хангах зорилготой байв.

Магонистууд Диазийн дэглэмийн эсрэг нийгмийн хувьсгал, либертари үзэл санааг сурталчилсан хувьсгалт сонин, товхимол хэвлүүлж, Мексикийн өмнөд муж болох Оаксака (Oaxaca), Чиапас (Chiapas) зэрэг мужуудад ажил хаялт, зэвсэгт бослого зохион байгуулсан.

Магонистагийн бослогын хамгийн чухал үйл явдлуудын нэг бол Бажа Калифорнийн хувьсгал (Baja California Revolution) гэгддэг 1910 онд гарсан бослого байв. Магонистагийн босогчид бусад хувьсгалт бүлэглэлийн хамт нутгийн хэд хэдэн хотыг хяналтдаа авч, Бажа Калифорнийн эрх чөлөөтэй, бүрэн эрхт муж (Free and Sovereign State of Baja California) байгуулснаа зарласан. Тэд газар нутгийг нэгтгэх, ажилчдын зөвлөл байгуулах зэрэг нийгмийн янз бүрийн шинэчлэлийг хэрэгжүүлсэн.

Гэсэн хэдий ч Магонистагийн бослого Диазийн дэглэм болон өрсөлдөгч хувьсгалт фракцуудын эсэргүүцэлтэй тулгарсан. Энэ хөдөлгөөн эцэстээ цэргийн хүч, улс төрийн арга барилын хослолоор дарагдсан.

Эцэст нь ялагдал хүлээсэн ч Магониста хөдөлгөөн Мексикийн хувьсгалт түүхэнд бичигдэж, Мексик болон бусад улс орнуудад орчин үеийн анархист, социалист хөдөлгөөнд урам зориг өгсөөр байна.

Нэр томьёо